چيستي و چرايي مسجد خان جهرم، مسجدي گنبدخانه دار در استان فارس

در دوران پس از اسلام مساجد در رديف مهمترين گونه‌هاي ساختماني ايران قرار گرفتند. اين گونه ساختماني پس از ورود به ايران تحت تاثير عوامل مختلف در هر پهنه فرهنگي جغرافيايي خصوصيات خاصي به خود گرفت كه منجر به تمايز آن از مساجد ساير حوزه ها گرديد. يكي از اين پهنه هاي فرهنگي جغرافيايي استان فارس است. عدم استفاده از گنبد و گنبدخانه يكي از ويژگي هاي معماري مساجد تاريخي اين پهنه مي باشد. اما در ميان مساجد تاريخي فارس استثنايي مشاهده مي شود كه داراي گنبدخانه است. اين مسجد كه در شهر جهرم واقع شده در تركيب با مدرسه خان بصورت دوبناي مجزا تشكيل مسجد و مدرسه خان را داده اند. در اين پژوهش ابتدا به معرفي معماري مسجد با استفاده از روش توصيفي پرداخته شده، سپس با استفاده از روش تحقيق استدلال منطقي از طريق مقايسه تطبيقي مساجد و مقابر اين منطقه و ساير نقاط استان فارس و ايران و روش تفسيري تاريخي در مواجهه با اسناد مرتبط تاريخي به اين پرسش ها كه چه زماني و به چه دليل اين مسجد داراي گنبدخانه شده پاسخ داده شده است. با توجه به شباهت فراوان فرم مسجد با مقابر امام‌زاده‌هاي جهرم و نواحي مركزي ايران، اين فرضيه كه مسجد خان در ابتدا براي مقبره ساخته شده و بعدا با تغيير كاربري به مسجد تبديل شده است، مطرح مي‌شود. نتايج تحقيق حاكي از آن است كه بنا احتمالا در چند مرحله ساخته شده است. با توجه به تفاوت سازه اي و فرمي در مرحله اول بصورت چهارطاقي منفرد با كاركرد مقبره يا كاركرد ديگر در دوران پس از اسلام ساخته شده است. در مرحله دوم دالان هاي پيرامون به چهارطاقي به سبك مقابر نواحي مركزي ايران در راستاي تغيير كاربري چهارطاقي به مقبره و يا توسعه چهارطاقي با حفظ كاركرد مقبره اضافه شده؛ و در مرحله سوم ساخت ايوان روبروي گنبدخانه به عنوان مسجد و ديگر اندامهاي مرتبط با آن صورت پذيرفته است.