بررسي نگرش سه حكيم مسلمان به فضايل چهارگانه؛ ابن‌مسكويه، خواجه نصير و جعفر كشفي

A Study of the Views of Three Muslim Philosophers on the Four-Fold Virtues: Ibn Miskawayh, Khwājah Naṣīr al-Dīn Ṭūsī, and Ḥakīm J‘afar Kashfī

ابن‌مسكويه، خواجه نصير و حكيم جعفر كشفي اگرچه هر سه ديدگاه علم‌النفسي و روانشناختي نسبتاً مشابهي دارند، به نظرية حد وسط ارسطو قائل هستند و فضايل چهارگانه حكمت، شجاعت، عفت و عدالت را اصلي ترين فضايل اخلاقي بشمار مي‌آورند، اما با يكديگر اختلاف نظر نيز دارند. اين مقاله ضمن تبيين دقيق اشتراكات، نقاط افتراق و اختلاف هر يك از سه حكيم در باب فضايل چهارگانه را بدقت مورد واكاوي قرار داده است. از همين روي، پس از تفكيك فضايل به اصلي و فرعي، فهرست و تعريف فضايل فرعي از نگاه هر يك از حكيمان مورد تحليل و مقايسه قرار گرفت. يافته‌هاي نوشتار حاضر گوياي آنست كه بيشترين قرابت و اشتراك نظر ابن‌مسكويه، خواجه نصير و كشفي مربوط به فضيلت حكمت و فضايل فرعي آن ميگردد ولي در زمينة شجاعت، عفت و عدالت اشتراك و اختلاف نظر نسبتاً قابل توجهي ميان آنها ديده مي شود. مثلاً در زمينه فضيلت عفت، ميان آراء ابن‌مسكويه و خواجه نصير اختلاف نظر اندكي ديده مي شود اما حكيم كشفي، هم فهرست فضايل فرعي متفاوتي از ديگر حكيمان دارد و هم بيشتر عفت را در پيوند با خويشتن داري اقتصادي و جنسي طرح ميكند. فهرست و تعريف فضايل فرعي ذيل عدالت از منظر خواجه نصير و كشفي نيز اگرچه كاملاً مشابه يكديگر است، اما فهرست فضايل فرعي عدالت از نگاه ابن‌مسكويه سيزده مورد افزون بر فهرست دو حكيم ديگر دارد.

Ibn Miskawayh, Khwājah Naṣīr al-Dīn Ṭūsī, and Ḥakīm J‘afar Kashfī share relatively similar views on the soul and believe in Aristotle’s middle term. Moreover, all of them consider the four-fold virtues of wisdom, bravery, piety, and justice to be the most original moral virtues; however, they also have some disagreements with each other. This paper, while trying to accurately explain the similarities between them, aims to carefully investigate the differences among them regarding the mentioned virtues. Accordingly, after dividing the virtues into primary and secondary ones, the authors analyze and compare the lists and definitions of secondary virtues in the view of each of these philosophers with those of others. The findings of this study demonstrate that the greatest similarities between the views of Ibn Miskawayh, Khwājah Naṣīr al-Dīn Ṭūsī, and Ḥakīm J‘afar Kashfī pertain to the virtue of wisdom and its related virtues. However, there are some relatively noteworthy differences among them regarding bravery, piety, and justice. For example, regarding piety, there is some disagreement between the views of Ibn Miskawayh and Ṭūsī; nevertheless, Ḥakīm Kashfī provides a different list of secondary virtues in comparison to the other two philosophers and oftentimes discusses piety in unity with economic and sexual self-discipline. The list and definitions of secondary virtues in relation to justice are completely similar to each other in the views of Khwājah Naṣīr al-Dīn Ṭūsī and Kashfī; however, Ibn Miskawayh’s list of justice-related secondary virtues contains 13 items more than those of the other two philosophers.