بررسي كارآمدي يا ناكارآمدي «جهد» در برابر «عنايت» در منطق‌الطير و مصيبت‌نامۀ عطار نيشابوري

A Study on the Inefficiency of Human striving Against Divine grace in tht Manṭiq-aṭ-Ṭayr and Moṣībat-Nāma of ʿAṭṭār

عنايت در انديشۀ عرفاني عطار موهبت خاصي است كه در «ازلُ­ الآزال» يا «پيشان» براي انسان رقم خورده است. با آنكه عطار آدميان را براي رسيدن به كمال روحاني به جهدي مستمر دعوت مي­كند؛ اما ازنظرِ وي جهدِ خالي از عنايت بي­ثمر است. مسئلۀ اصلي اين مقاله آن است كه رابطۀ ميان عنايت و جهد در انديشۀ عرفاني عطار چگونه ترسيم شده است؟ آيا سعادت روحاني انسان از موهبت الهي حاصل مي­شود يا از تلاش بنده؟ عطار ازيك‌طرف، رسيدن به سعادت را موهبتِ آن­ سري دانسته است و جهد سالك را بي­تأثير و بي­مقدار مي­خواند، اما از طرف ديگر، سالك را به جهد فراوان فرامي­خواند. اين دو رويكرد متناقض ­نما را چگونه مي­توان با هم جمع كرد؟ اگر عنايت آن­سري و عطاي محض است؛ پس تلاش بنده چه ارزشي دارد و اين‌همه دعوت براي جهد در آثار عطار چه معنايي دارد؟ از تحليل­ هاي صورت‌گرفته در اين مقاله به­ دست آمد كه در انديشۀ عطار، جهد «شرط» عنايت است، اما «علت» عنايت نيست؛ بنابراين، هر عنايتي همراه با جهد است، اما هر جهدي همراه با عنايت نيست. جهدِ كارآمد، محصول عنايت و محفوف به دو عنايت «پيش از جهد» و «پس از جهد» است. فرض «جهدِ بي­ عنايت» در انديشۀ عطار مطرح شده است، اما فرض «عنايتِ بي­ جهد» چندان جايگاهي ندارد. تحقق سعادت نزد عطار به سه عنصر اساسي «عنايت»، «پير» و «جهد» بستگي دارد و برتري با عنايت است. هدف اين پژوهش حل مسئلۀ تعارض جهد و عنايت در نظام فكري عطار و بازخواني پاسخ وي به اين مسئله با روش توصيفي - تحليلي است.

In ʿAṭṭār's mystical thought, Divine Grace as a special blessing is rooted in God’s willingness that Attar called it "Azal-ul-Āzāl" or "Piṣ@n" (beginning of beginnings). The present study attempts to clarify the relationship between Divine grace and human striving in tht Manṭiq-aṭ-Ṭayr and Moṣībat-Nāma of ʿAṭṭār. Is man's spiritual happiness obtained from divine grace or from my efforts? ʿAṭṭār, on the one hand, considers the Divine grace as a pure gift, and believes that the honorary rank which one attains through the glance of favor, cannot be acquired by means of any act of obedience. But On the other hand, he emphasizes that acts of obedience are necessary. Therefore, human beings must take measures to attain God’s mercy and compassion, and through acts of obedience they must endeavor to show themselves worthy of God’s glance of mercy. How can we reconcile these two paradoxical approaches? If Divine grace is a pure gift from God, then what is the value of human effort? Analyses made in this paper, show: in ʿAṭṭār's thought, the "human striving" is not "cause" of God’s grace. But it is indispensable "pre-condition" for Divine grace. Accordingly, every Ddivine grace is accompanied by effort, but not every effort is accompanied by divine grace. In ʿAṭṭār's theory, the realization of spiritual perfection depends on three elements: "Divine grace", "spiritual leader" and "human striving". Among these, divine grace is more important.