بررسي فاعل و قابل بودن ذات خداوند نسبت به صورت‌هاي علمي موجودات از ديدگاه ابن‌سينا با تأملي در قاعدۀ وحدت جهت فعل و قبول در بسائط

ابن‌سينا ذات خداوند را فاعل و قابل صورت‌هاي علمي موجودات دانسته و آن را از مصاديق وحدت جهت فعل و قبول در موجودات بسيط نسبت به لوازمشان برمي‌شمارد. در اين مقاله، نخست قاعدۀ وحدت جهت فعل و قبول را در بسائط توضيح داده‌ايم و سپس، با تطبيق آن بر تفسيرهاي سه‌گانۀ نسبت ذات خداوند با صورت‌هاي علمي موجودات، نشان داده‌ايم كه در هر يك از اين تفسيرها معنايي خاص از فاعل و قابل بودن خداوند بايد اراده شود. قبول صورت‌هاي علمي از ناحيۀ ذات در تفسير شيخ اشراق به معناي قبول انفعالي، و در تفسير ملاصدرا به معناي اتصاف، و در تفسيري ديگر به معناي عدم انفكاك از ذات تلقي شده است. وحدت فعل و قبول در هر يك از تفسيرهاي سه‌گانه اشكالات و لوازمي دارد كه به آنها اشاره شده است. تفسير نخست مستلزم اجتماع دو جهت فعل و قبول در ذات است؛ تفسير دوم تنها با وحدت و عينت صورت‌هاي علمي و ذات و اتحاد عقل و عاقل و معقول قابل توجيه است؛ و مطابق تفسير سوم تعبير از ذات به قابل صورت‌هاي علمي وجهي ندارد.