تحليل ديدگاه محمد عابدجابري در نقد كلامي تراث ديني

به ‎نظر جابري، عامل عقب‌ماندگي جوامع اسلامي در قياس با جوامع غربي، نگاه ناعقلاني به جهان است؛ بنابراين تحقق پيشرفت در انديشه عربي ـ اسلامي نيازمند طرحي عقلاني در تمام مسائل فكري است. ويژگي اساسي چنين عقلانيتي، نقد است كه با نقد تراث و ابزارهاي فكري حاكم بر فرهنگ عربي، يعني عقل آغاز مي‌شود. اما تعريف جابري از عقل، مبتني بر نگرش پوزيتيويستي بوده كه معرفت غيبي در اين حوزه راه ندارد و از مفهوم عقل نهفته در ميراث اسلامي غافل بوده است. وي عقل عربي را همان فيزيك متن عربي مي‌پندارد و عقب‌ماندگي تمدن در فرهنگ عربي را در ارتباط زبان عربي معاصر با حوزه رايج در عصر جاهلي و ارتباط قرآن با آن حوزه مي‌داند و تفاوت ميان معرفت‌شناسي علوم عربي ـ اسلامي و علوم طبيعي و تجربي را كه از نظر ماهيت موضوع و روش، دو حوزه معرفتي مختلفند، ناديده گرفته است. جابري هنگام نقد ساختاري، نظام عقلي را به سه نظام بيان، برهان و عرفان دسته‌بندي نموده و عقل را به سه پاره تقسيم كرده است؛ در حالي كه عرصه‌هاي فقه، كلام، تصوف و فلسفه تجليات مختلف اين عقل بوده و جابري از ساختار واحد و ارگانيك اين عقل غفلت ورزيده است.