بازخواني انديشۀ دكتر شريعتي؛ رهيافتي به قرائت اخلاقي از هنر انتظار

دكتر شريعتي با تكيه بر تفسيري ايدئولوژيك از دين، بر فايدۀ محصّل آموزه‌هاي مذهبي تأكيد كرده و ساحتِ اين‌جهاني دين را معطوف به تحصيل يك زندگي ظلم‌ستيزانه و شرافتمدانه مي‌داند. در اين تلقي، مذهب به نظام‌نامۀ مبارزه با ناپاكي‌ها ترجمه شده و دست‌يابي به عدالت، به مثابه هدف _ يا اساساً معيار حقانيتِ _‌ يك نظام الهياتي تلقي مي‌شود. بر پايۀ اين ديدگاه، ‌هنر با گام نهادن در مسير مطلوبِ مذهب يا مذهبِ مطلوب، به امري غالباً تعليمي و مبارزاتي تبديل شده و در نهايت، هدف هنرمند نيز بيداري و آگاهي مخاطب، و اِشعار او به «آن‌چه كه نيست» خواهد بود. پيداست در زمانۀ كنوني، هنر به عنوان پرمخاطب‌ترين هنر، لايق آن است كه بارِ آگاهي‌بخشي به حركت‌هاي خيرخواهانۀ مذهبي را بر عهده گيرد و اهداف سياسي _ مذهبي روشنفكران را در مقياسي گسترده‌تر از عالم سنتي برآورده سازد. با اين حال، تحليل وجه تمايز دين و هنر و به‌ويژه تأكيد بر آسيب‌هاي نگرش ابزاري به هنر، كاستي‌هاي انديشۀ ديني _ هنري دكتر شريعتي را نمايان خواهد ساخت و پيامدهاي گاه ناگوار آن را برملا خواهد كرد. افزون بر آن‌چه نگرش اسلامي _ جامعه‌شناختيِ دكتر شريعتي خوانده شده، نگاه درون‌گرايانۀ او _ كه در آثار موسوم به كويريات نمايان است _ مي‌تواند دست‌مايۀ تفسيري تازه از انديشۀ ديني _ هنري شريعتي و ارائه چشم‌اندازي بر فراز چالش‌هاي پيش روي نگرش او باشد. در نوشتۀ پيش رو، اين چشم‌انداز را رهيافت «پساايدئولوژيك» مي‌ناميم. در پايان به اين نتيجه مي‌رسيم كه مطابق رهيافت پساايدئولوژيك، هنر انتظار معنايي هنري، اخلاقي و حتي ديني‌تر خواهد يافت.