مطالعۀ ساختار و موضوع و طرفين گفت‌وگوي انتقادي در تذكرة‌الأوليا

A Study of the Structure, Subject Matter, and Methods of Critical Dialogues in Attar’s Tazkerat al-Owliya

گفت‌وگو يكي از مهم‌ترين ويژگي‌هاي تذكرة‌الأولياي عطار است. در آغاز هر ذكري، گفت‌وگو و پرسش و پاسخ ديده مي‌شود و اغلب نخستين اتفاقي كه به تغييري در انديشه و زندگي فرد انجاميده است، در قالب گفت‌وگويي انتقادي يا مكالمه‌اي انذاري ديده مي‌شود. با توجه به اهميت مكالمه در اين اثر، پرسش‌هاي اين پژوهش چنين است: چه اشكال، گونه‌ها و موضوعاتي در گفت‌وگوهاي تذكرة‌الأوليا ديده مي‌شود؟ طرفين گفت‌وگوهاچه كساني هستند و در برابر مخالفان چه برخوردي صورت گرفته است؟ روش تحقيق تحليلي ـ توصيفي است؛ بدين معنا كه اشكال و ساختارهاي گفت‌وگو و نيز محتواي مكالماتْ در يك‌صد شاهد بررسي شده است. اين پژوهش نشان مي‌دهد افزون‌بر نقد اوليا بر يكديگر، ميان اوليا و دگردينان، زنان، كودكان، اصحاب قدرت و افراد ناشناس، مكالماتي برقرار شده و خودانتقادي نيز يكي از اشكال گفت‌وگو بوده است. اين مكالمات را مي‌توان از نوع مباحثه و گفت‌وگو، مناظره و ديالكتيك دانست. نقد گزاره‌هاي مثبت نوعي ساختارشكني ايجاد كرده است. ساختار شكني و غيرمنتظرگي از مهم‌ترين وجوه اين مكالمات است كه براساس قاعدۀ «تلقي سائل بغير ما يطلب» و «اسلوب‌الحكيم» قابل بررسي است و اهداف تربيتي اثر با اين شيوه‌هاي بلاغي سازگار بوده است. عارفان غالباً لايه‌هاي درونيِ انديشه‌ها و رفتارها را در نظر داشته‌اند و همين نيز علت كوتاهي و بي‌نيازي گفت و گوها از مجادلات طولاني بوده است. درواقع در گفت‌وگو آن كسي كه لاية دروني‌تر رفتار يا انديشه را ديده، برگ برنده را در اختيار داشته است. دقت در طرفين گفت‌وگوها نشان مي‌دهد اوليا در برابر كودكان، زنان و افراد ناشناس، غالباً در موضع نقدشده، در گفت‌وگو با حكام در موضع ناقد و در گفت‌وگو با دگردينان در موضع مداراكننده بوده‌اند.

Dialogue is one of the most important features of Attar’s Tazkerat al-Owliya (Biographies of the Saints). At the beginning of every zikr, a dialogue and a question and answer are seen and often the first event that has caused a drastic change in the thoughts and way of life of the person is demonstrated in the form of a conversational critique or admonition. Considering the importance of the dialogue in this work, the questions addressed in this study are as follows: what forms and kinds of dialogues and what subject matters are dealt with in Attar's Tazkerat al-Owliya? Who are on the two sides of the dialogues? What has been done against the opponents? The research was descriptive-analytical, meaning that the forms and structures of the dialogues, as well as the contents of the dialogues, were examined in one-hundred instances. This study showed that, in addition to Awlya's (the saints) criticism of each other, there has been one of the forms of the dialogue between them and people of other religions, women, children, men in power, and strangers, and self-criticism. The dialogues can be considered as conversations, debates, and dialectics. The criticism of positive statements has created a kind of deconstruction. The deconstruction and unexpectedness were the most important aspects of these dialogues, which can be examined according to the rule of ‘Talaghi Sael Beghair ma Yatlob’ (the seeker received something other than what he asked) and Oslob Alhakim; and the educational goals of the work have been consistent with these rhetorical methods. Mystics have often considered the inner layers of thoughts and behaviors, and this has been the reason for the shortness and needlessness of long discussions. In fact, in the dialogue, the one who sees the innermost layer of the behavior or thought is the winner. A careful look at the two sides of dialogues showed that Owliya has been criticized by children, women, and anonymous people. They criticized rulers and were tolerant of people of other religions in the debates.