تحليل نظام تمّا در ايران

شناخت ساختار سياسي-اداري كه در قرن سيزدهم ميلادي از دل استپهاي مغولستان برآمد و بر نيمي از جهان متمدن زمان خود حكومت يافت، همواره ذهن مورخان را به خود مشغول داشته است. مغولان از آغاز، برنامه خود را بر استقرار حكومت و تداوم آن قرار دادند و به همين منظور نظام اداري خاص خود را، البته با اقتباس از تجربيات حكومتي ساير ملل متمدنتر، پديد آوردند. يكي از نظام هاي كاربردي كه مغولان براي حفظ و گسترش سيطره خود بر سرزمين هاي مفتوحه به كار بردند، نظام تمّا بود كه نشانه هايي از آن را در دوره نخستين حكومت مغولان در ايران، روسيه و اردوي زرين ميتوان يافت. اين مقاله تلاش دارد با رويكردي توصيفي تحليلي، با تكيه بر منابع فارسي و ديدي انتقادي نسبت به پژوهش هاي پيشين، به بررسي ماهيت و كاركرد تمّا در ايران بپردازد. يافته هاي پژوهش نشان مي دهد كه با وجود انطباق اين ساختار با سنت هاي ديوان سالاري ايراني كه كار ديوانيان ايراني و مغول را تا حد زيادي آسان مي كرد، پيشينه متفاوت ديوان سالاري و وضعيت خاص ايران باعث شد تا كاركرد، عمر كلي و سرنوشت تما در ايران با ديگر نقاط قلمرو مغول متفاوت باشد ؛ چنان كه پس از مدت كوتاهي ساختارهاي ايراني دوباره جايگزين نمونه هاي چيني - مغولي خود شدند.