تحليل نشانه ـ معناشناسانه نظام گفتمان امام رضا (عليه السلام) (پژوهش موردي: دعاي طلب باران)

نشانه ـ معناشناسي از جمله ابزارهاي ارزيابي چگونگي توليد و دريافت معنا در تحليل گفتمان است. اين دانش نوين با پشت‎سرنهادن نشانه‎شناسي كلاسيك، مجال را براي بروز نشانه‌ها با مدلول‌هاي نو در مسيري استعلايي فراهم مي‌آورد. در اين مقاله با استفاده از روش تحليلي توصيفي و به‎منظور بررسي نشانه معناشناسانه گفتمان امام رضا(ع)، «دعاي طلب باران» براي بررسي انتخاب شده است. اين دعا به‎دليل داشتن ماهيت گفتمان روايي، حاوي شَوِش‌ها و كُنِش‌هاي متعدد و ارزش‎محور است و از اين لحاظ براي بررسي نشانه ـ معناشناسانه نظام‌هاي حاكم در آن شايستۀ توجه است. امام رضا (ع) به‎عنوان وارث و پرچمدار امامت، مانند ساير ائمه (ع) وظيفۀ انتقال و ترويج مفهوم امامت را بر دوش مي‌كشد. ايشان براي تحقق اين مهم از روش‌هاي متعددي به‎طور واضح و پنهان بهره مي‌گيرند اما در مواجهه با مأمون مانند برخي ائمه (ع)، شيوۀ تقيّه را برمي‎گزينند و القاي غيرمستقيم آموزه‌هاي مورد نظر خود يعني هژموني امامت از طريق «دعاي باران» را انتخاب مي‎كنند. اين پژوهش چگونگي رقم خوردن هژموني مطلوب امام رضا (ع) يعني ابلاغ و ترويج امامت فراخور زمان را نشان مي‌دهد. براي شناساندن اين هژموني نيازمند ابزاري هستيم كه با كنكاش انواع گفتمان، ما را با پاسخي مناسب مواجه كند. نشانه ـ معناشناسي به‎عنوان ابزاري دقيق مي‎تواند ما را در تحقق اين مهم ياري كند. در اين جستار، انواع نظام‌هاي گفتماني از قبيل نظام كنشي، نظام عاطفي و  نظام تنشي و شگردهاي پردازش مفهوم، انتقال پيام و ارتباط با مخاطب در متن «دعاي باران» ارزيابي و نشان داده شده است كه امام رضا (ع) از نظام‌هاي گفتمان چگونه بهره مي‌گيرد و به تبيين حقانيت ولايت خود و خاندان مطهرشان مي‌پردازد و گفتمان ولايت را هژمونيك مي‌نمايد.