طبيعت، سياست و معماري؛ بازخواني برهم كُنش مؤلفه هاي طبيعت، سياست و فرهنگ در فرآيند آفرينش معماري مسجد كبود تبريز

نوشتار حاضر، حاصل يك بررسي درباره نحوه تعامل طرح و طبيعت در نظام معماري مسجد كبود تبريز مي باشد؛ و در آن، به بررسي كيفيت تعامل اين بنا با محيط پرداخته شده است. اين مسجد كه يكي از آثار دوره پادشاهي قراقويونلوها است در ابتدا عضوي از يك مجموعۀ معماري گسترده به نام مجموعۀ مظفريه بود؛ كه اينك از آن مجموعۀ عظيم معماري، فقط مسجد كبود به يادگار مانده است. اين مسجد پرشكوه، هنگامي بنا شد كه دولت قراقويونلوها پس از چندين دهه كشمكش سياسي و نظامي، به ثبات و آرامش نسبي رسيده و جهانشاه، پادشاه اين سلسله پس از تثبيت قدرت و حذف رقبا، درصدد رسميت بخشيدن به پايتخت خويش، يعني تبريز، و اعتبارافزايي اين شهر بود. مسألۀ پژوهش، چرايي غالب بودن ملاحظات زيبايي شناختي نسبت به الزامات طراحي محيطي در اين بنا است. زيرا؛ به به موازات زيبايي هاي وجدانگيزي كه در معماري اين مسجد انديشيده شده؛ به همان ميزان به موضوع اقليم و ملاحظات طراحي اقليمي توجه نشده است. پژوهش به روش مطالعۀ مورديِ تبييني انجام گرفته است؛ و با بررسي هاي عيني و كروكي هاي تحليلي و استدلال منطقي از يافته ها مبرهن شد كه در طراحي معماري مسجد كبود، كيفيت تعامل محيط مصنوع با محيط طبيعي بر اساس رويكردي حاصل شده كه در آن، مؤلفۀ سياست، غالب بر ديگر مؤلفه ها بوده است. نمايش قدرت و بيان اقتدار سياسي از طريق شكوهمندسازي و عظمت گرايي، از ويژگي هاي معماري مسجد كبود است. اين در حالي است كه مي شد مسجد را بسان ديگر مساجد سنتي منطقه، با ارتفاع متعادل تري ساخته و به ميزان قابل توجهي آسايش حرارتي داخل بنا را افزايش داد. اما ارجحيت ملاحظات سياسي در فرآيند برنامه دهي معماري مسجد كبود باعث شده اصل همسازي با اقليم كه يكي از اصول بنيادين معماري ايراني است تحت الشعاع قرار گرفته و در اولويت توجه نباشد. سؤالات پژوهش عبارتند از: الف) اصول معماري همساز با اقليم، چه الزاماتي را براي معماري در شهر تبريز خصوصاً مسجد كبود الزام مي نمايد؟ ب) معمار مسجد كبود تبريز در فرآيند آفرينش معماري اين بنا به چه ميزان، مقيد به رعايت اصول معماري همساز با اقليم بود؟ ج) عدم رعايت برخي قواعد بديهي در همساز شدن نظام معماري مسجد كبود با ملاحظات طراحي اقليمي ريشه در چه عواملي دارد؟