«دينِ خُرَّم» در سخنِ فردوسي و پيوندِ آن با كيشِ اسماعيليِ شاعر

دربارۀ تركيبِ «دينِ خُرّم» در مصراعي از ديباچۀ داستانِ سياوخشِ شاهنامه، سخن بسيار گفته اند. نگارنده نيز در جستارِ پيشِ رو، تعبير و تأويلِ خويش را از اين سخن بازگفته است. به باورِ نويسندۀ اين جستار، با توجّه به اين كه فردوسي از اسماعيليان بوده است و بيش ترِ اين گروهِ باطني در ايران، پيش از مسلمان شُدَن، بر باورِ خُرّم ديني بودند و خُرّم دينانْ در پيِ استقلالِ ايران از تازيان برآمدند، فردوسي نيز در بيتِ موردِ نظر، خود را شيفتۀ عمل كردِ سياسي و فرهنگيِ اين گروه و پي رَوي كنندۀ راهِ آنان مي داند كه در پيِ متابعت از ايشان در ايران دوستي، شاهنامه را سروده است تا اين درختِ برومند، بارِ خود را بر همۀ ايرانيان بپراكَنَد و آنان را بهره مند سازد. گذشته از اين، در ديباچۀ داستانِ سياوخش، فردوسي از موبدي سخن مي گويد كـه اين موبد، همه را به سَخُن گويي، خردمندي، نكوخويي، نرم گويي، توجّه به دست آوردِ كـردار و جهانِ ديـگر سفارش مي كند. با تـوجّه به متني كـه از شخصي اسماعيلي مذهب (كه پيش از آن خُرّم دين بوده) به جا مانده است و تطبيقِ آن با كلامِ موبد در شعرِ فردوسي، اين موبدْ نيز بايد شخصيّتي خُرّم ديني بوده باشد. برخي انديشه هايِ مانوي نيز در سخنِ موبد هست كه آن نيز پيوندِ او را با انديشه هايِ خُرّم ديني نشان مي دهد؛ زيرا ريشۀ انديشه هايِ خُرّم ديني در كيشِ مزدكيان بوده است و آنان نيز در باورهايِ مذهبي، با مانويان پيوند داشته اند؛ پس با توجّه به مذهبِ اسماعيليِ فردوسي و پيوندِ اسماعيليّه بـا خُرّم دينان و همين طور وجودِ سخنانِ موبد با درون مايه هايِ خُرّم ديني، مي توان بر آن شد كه ماندن بر دينِ خُرّم در سخنِ فردوسي، احتمالاً تأييدِ برخي باورهايِ دينيِ خُرّم دينان (آن چه متناسب با عقايدِ اسماعيليّه بوده است) و به ويژه پي رَوي از روي كردِ فرهنگيِ آنان است كه به سراييدنِ شاهنامه انجاميده است.