مطالعه موردي صفحه آرايي ،خط و آرايه هاي تزئيني در صفحات افتتاح قرآنهاي صفوي و قاجار موجود در دو مجموعه كتابخانه آستان قدس رضوي و كتابخانه مجلس شوراي اسلامي

كتاب‌آرايي از اركان مهم فرهنگ ايراني اسلامي بوده كه محور اصلي و بستر مهم ابداعات و تحولات كتابت و تزئين قرآن‌هاي خطي را رقم زده است. دو مجموعه آستان قدس رضوي و كتابخانه مجلس شوراي اسلامي، قرآن‌هاي نفيس خطي قابل توجهي متعلق به دوران اسلامي در خود محفوظ دارند كه علاوه بر ارزش والاي معنوي، داراي اصول زيباشناسي هنري ويژه‌ايست. هدف از اين پژوهش شناخت ويژگي‌هاي صفحه‌آرايي، خط و آرايه‌هاي تزئيني در صفحات افتتاح قرآن‌هاي عصر صفوي و قاجار مجموعه‌هاي مذكور است. نوشتار حاضر به دنبال پاسخ‌هايي در چگونگي صفحه‌آرايي، خط و تذهيب قرآن‌هاي دوره‌هاي صفوي و قاجار و نقاط افتراق و اشتراك آن در اين دو دوره بوده‌است كه براي دستيابي بدان از رويكردي كيفي، به روش توصيفي تحليلي با بررسي اسنادكتابخانه‌اي و مشاهده مصاحف بهره برده‌‌است. بنا بر يافته هاي پژوهش، تقسيم‌بندي صفحات افتتاح قرآن‌هاي دوره قاجار در استفاده وافر از كتيبه سرلوح است كه جايگاهي ويژه براي تزيين در صفحه افتتاح قائل شده است. خط نسخ ، خط متداول تحرير قرآن شده و از ساير خطوط چون ثلث و رقاع در كتيبه‌هاي صدر و ذيل استفاده شده است. تركيبات بديع و بكارگيري بجا و مناسب اسليمي و ختايي، رشد تذهيب در دوره صفوي را خبر داده و نقوش طبيعي و حضور كم‌رنگ‌تر اسليمي، ويژگي تذهيب عصر قاجار شده است كه آن را مي‌ توان به تاثيرات غرب در هنر ايران نسبت داد. مذهبان صفوي با تداخل نقوش اسليمي و ختايي در يكديگر و همچنين با استفاده از رنگ‌هاي غالب لاجوردي و زرين و ديگر رنگ‌هاي الوان بر زيبايي صفحه افزوده‌اند و در دوره قاجار علاوه بر نقوش فوق ،گل‌هاي شاه‌ عباسي و رنگ شنگرف بخش عمده اي از فضا را آراسته است. بنابراين كاتبان و مذهبان قرون ده تا چهارده هجري قمري، تركيبات فرمي و رنگي ويژه اي را به مدد درايت والايشان به كارگرفته تا صفحات افتتاح، معرف زيبايي كلام الله و دعوت بدان را براي خوانندگان ارزاني دارند.