بررسي و تحليل نسخۀ خطّي ديوان خالص اصفهاني

فاقد عنوان لاتين

سيّد حسين امتياز علي خان خالص اصفهاني از شاعران اواخر قرن يازدهم و اوايل قرن دوازدهم است كه در سال 1122 هـ.ق. در هندوستان وفات يافت. خالص مانند بسياري از شاعران ايراني براي دريافت صله راهي هندوستان شد. سبك شعر او هندي است اما زبان او از قرن دوازدهم كهنه­ تر است. او نزديك به دو هزار بيت شعر در قالب‌هاي غزل، غزل ناتمام، غزل مثنوي، قطعه، رباعي، مفرد و جز آن دارد. هنر و مهارت خالص بيشتر در سرودن غزل است و قطعاتِ او عمدتاً متضمن تكرار ساده­تر همان مضاميني است كه در مثنوي و قصايدش وجود دارد. مقدمۀ قصايد او غالباً دربارۀ طلوع خورشيد، آمدن بهار، وصف خزان، وصف معشوق، توصيف قلم و جز آن است. متن اصلي اين قصايد به مدح ممدوح اختصاص دارد. او از تواناترين مقلدان شاعران سبك عراقي است و شيوۀ بيان او در غزل‌سرايي، بيش از هر كس به طرز مولوي و حافظ شباهت دارد. تنها نسخۀ مسوّدۀ ديوانِ خالص را شخصي به نام شمس الدّين علي، پانزده سال پس از مرگ او در سال 1137 قمري به رشته تحرير درآورده‌است. در مقالۀ حاضر علاوه بر بررسي و تحليل سروده‌هاي خالص از حيث مضمون، فنون بلاغي و بديعي، رديف و قافيه، اوزان عروضي، واژه‌هاي پركاربرد، مثَل‌ها، باورهاي عاميانه و كنايه‌ها نيز بررسي و تحليل شده‌است. از بين صور خيال و صنايع بديع معنوي، آن‌چه بيشتر در ديوان خالص به چشم مي‌خورد «كنايه» و «تشبيه» و سپس «استعاره» است. ايهام، اسلوب معادله و تمثيل هم در ديوان او كاربرد فراوان دارد.