نقاشان زن و بازنمايي جنسيت در هنر ايران مدرن

مواجهه ايران با غرب در سده هاي اخير هم راستا با متحول ساختن كليه وجوه زيست فردي و اجتماعي ايرانيان موجب شكل گيري ايده برابري اجتماعي و بطور خاص برابري زن و مرد و به راه افتادن جريانات زنان شد. اين جريانات كه با فعاليت زنان در چارچوب تشكل ها و نشريات و با رويدادهاي مشخص تاريخي نظير واقعه كشف حجاب به عرصه عمومي راه پيدا كرد، بازتابي عيني در هنر رسمي ايران دردوره هاي مشروطه و پهلوي نداشت. اين مقاله به بررسي تأثير و تأثرات اوضاع اجتماعي بر نقاشي اين دوره مي پردازد. آيا نقاشان شامل زن و مرد به تغييرات اجتماعي مرتبط با جنسيت التفات داشته اند؟ آيا نقاشي را به عنوان بستري براي انعكاس نقطه نظرات آگاهانه خود در اين باره به كارگرفته اند؟ اگر چنين نيست علل عدم بازتاب جريانات اجتماعي مرتبط با زنان و جنسيت چه مي تواند باشد؟ پاسخ را در مكتب نقاشي كمال الملك از زمان تأسيس مدرسه صنايع مستظرفه (1290 ش) و نقاشي مدرنيستي ايران از ميانه دهه 1320 تا پايان دهه 1330 جستجو مي كند. نقد فمنيستي هنر كه از دهه هاي 1960 و1970 در تاريخ نگاري و نقد هنر در غرب رواج يافت نقش و موقعيت زنان در توليد هنر و تصوير آن ها در آثار هنري را مورد توجه قرار مي دهد. اين مقاله در حل مسائل خود از مفاهيم «عامليت» و «بازنمايي» بهره مي جويد. نتايج پژوهش نشان مي دهد محوريت يافتن ايده مدرن /غربي شدن و ايده آل طبيعي سازي در نقاشان مكتب كمال الملك و دغدغه هويت ملي و ريختن محتواي بومي در ظرف هنر مدرنيستي قرن بيستم در ميان هنرمندان نوگراي ايران مانع انعكاس محتواي اجتماعيِ معطوف به جنسيت شده است. زنان نقاش در هر دو دوره هم به لحاظ تعداد و هم از نظر كيفيت حرفه اي گري در قياس با مردان همدوره خود سطح نازل و امكانات ناچيزي داشتند. از منظر بازنمايي تصوير زن در ميان نقاشان هر دو دوره عنصري كه بتوان آن را واجد وجهي انتقادي نسبت به وضع زنان به حساب آورد ديده نمي شود. در عوض نقاشان زن و مرد در هر دو دوره رويكردي ناآگاهانه و بي توجه در تثبيت كليشه هاي جنسيتي در پيش گرفتند. اگرچه برخي از نقاشي هاي اين دوره راوي تغييرات واضحي همچون رفع حجاب زنان هستند اما نشاني از كنش آگاهانه واجد عامليت براي تغيير بسوي برابري زن و مرد در آن ها پيدا نيست.