از سماع تا رؤيت (سماع قرآن از نگاه عارفان)

سماع در اصطلاح به شنيدن، سرور، دست‌افشاني و پايكوبي صوفيان گفته مي‌شود. اين حالات درظاهر به غنا نزديك است و به‌همين‌دليل، موضوع سماع موجب اختلاف‌نظر فقها و اهل‌حديث با عارفان شده است. علما، برپايه دسته‌اي از احاديث، سماع را حرام دانسته‌اند و عارفان با استناد به قرآن و شمار ديگري از احاديث، آن را جايز شمرده‌‌اند. عارفان، اساس سماع را بر احوال دروني و تجارب عرفاني مستمع نهاده‌اند، نه صرفاً بر مسموع يا صوت خوش؛ البته از نگاه آنان، كامل‌ترين گونه سماع، سماع قرآن است. اين مقاله برآن است با بررسي متون تعليمي عرفاني؛ اول، مفهوم عرفاني سماع، مراتب و اقسام آن را تحليل كند و بعد، براساس حكايات صوفيه، تأثيرات سماع قرآن را بر افراد مختلف به‌ويژه عارفان تبيين كند. بررسي حكايات صوفيه نشان مي دهد كه مستمع قرآن طبق مرتبة معرفتي و حال دروني خود ممكن است با شنيدن يك آيه متنبّه شود، دچار غلبة حزن و خوف شود يا به حال وجد و دريافت فرو رود. نتيجة تنبّه از سماع قرآن توبه است و حالات عارض بر مستمعان در حزن و وجد مشابه و براساس شدت و ضعف احوال آنان متفاوت است.