سنجش و سازش برهان، عرفان و قرآن در هرم معرفتي سنايي

رابطۀ انسان با حق و دامنۀ معرفت او نسبت به خداوند همواره ذهن عرفان پژوهان را به خود معطوف داشته است. ديدگاه سنايي به رابطۀ انسان و حق، حائز اهميّت است؛ چراكه او پيوندي عميق بين مبادي دين و عرفان ايجاد كرده است. سنايي براي رسيدن به اين جايگاه، سازوكاري را معرفي مي كند كه بر سه پايۀ برهان )عقل(، عرفان )عشق( و قرآن )نَقل( استوار است. حال بايد ديد سنايي چگونه بين اين سه ابزار پيوند و سازش برقرار كرده است. سنايي برهان را نخستين ابزار لازم در اين راه مي داند؛ امّا عقل ممدوح او، از كاركرد لازم برخوردار نيست؛ وي در حوزۀ معرفتي خويش، عرفان را بر عقل ارجح مي داند. سومين ابزار معرفتي در حديقه، قرآن است كه سنايي تمسّك بدان را، براي رسيدن سالك به يقين قلبي و ايمان لازم مي بيند؛ امّا از آنجا كه بايد قلب سالك، براي درك معناي حقيقي و باطني آن، از خواهش هاي نفساني زدوده شده باشد، لذا سنايي دست آويزي به عرفان و شهود باطني را زمينه ساز سالك براي رسيدن وي بدين مرتبۀ وجودي قلمداد مي كند. در نتيجه مي بينيم كه جانب عرفان و شهود باطني و كاركرد هم سوي آن با نَقل بر ديگر ابزار معرفتي سنايي كه عقل است، سنگين تر مي نمايد. سنايي اين سه ايزار را مهم ترين و كارآمدترين عوامل در شناخت حق مي داند.