چهرۀ ساقي در غزل شاعران عارف دورۀ قاجار

واژۀ «ساقي» در متون عرفاني، از معناي اوليۀ خود فراتر رفته و به‌ صورت يك اصطلاح به ‌معني فيض‌رساننده‌اي كه سالكان راه معرفت را به ‌دريافت و كشف رموز و حقايق عرفاني نائل مي‌سازد، مورد استفاده قرار گرفته است. در اين متون، ساقي در كنار ديگر اصطلاحات عرفاني همچون شراب، جام، مستي، باده، مطرب و... به‌كار گرفته شده تا عميق‌ترين مباحث و احوال عرفاني را با ‌پوشيده‌ترين شكل ممكن براي اهل معرفت بيان نمايد. تبيين و تحليل مفهوم ساقي، مي‌تواند در فهم دقيق متون عرفاني نقش به ‌سزايي داشته باشد. شعر عرفاني دورۀ قاجار، استمرار شعر عرفاني سبك عراقي است. در اين دوره، گروهي از شاعران به ‌سرودن اشعار عرفاني تمايل نشان داده و در اين زمينه طبع‌آزمايي كردند. فروغي‌ بسطامي، ميرزاحبيب ‌خراساني و حكيم‌ صفاي ‌اصفهاني، از جمله شاعران مشهور دورۀ قاجارند كه در اشعار خود به ‌مضامين عرفاني توجّه داشته‌اند. در ديوان اين شاعران، اصطلاح ساقي به ‌عنوان شخصيّتي اصلي و تأثيرگذار، درخور تأمّل است. در اين پژوهش با بررسي واژۀ ساقي، به‌ تحليل اين اصطلاح عرفاني در اشعار شاعران ياد شده پرداخته‌ايم كه حاصل اين پژوهش دست يافتن به ‌جنبه‌هاي مختلف شخصيّت ساقي در نظرگاه اين سه شاعر است. وجود معاني گوناگون همچون «معشوق الهي»، «پير»، «ساقي ديني» و «ساقي باده‌پيما» براي اصطلاح ساقي در ديوان اين شاعران؛ اهداف حضور ساقي در شعر عرفاني و تحليل مباحثِ مرتبط با ساقي همچون طلب از ساقي، تأثير بادۀ ساقي، وصف ساقي و پيمان بستن با او، از جمله يافته‌هاي اين پژوهش است كه مي‌توان به آن اشاره نمود.