رويكردهاي مبتني بر اخلاق و حقوق اجتماعي در نظام هاي اقتصادي سرمايه داري و اسلام

The Ethic and Social Justice Approaches in Responses of the Economic Systems of Capitalism and Islam to the Fundamental Questions in Economy

نظام‌هاي اقتصادي در معرض سه سؤال اساسي قرار مي‌گيرند و با توجه به پاسخ‌هاي آنها به اين سؤالات مورد ارزيابي قرارمي گيرند. اين سؤالات عبارتند از: چه كالايي توليد شود؟ چگونه كالا توليد شود؟ و براي چه كسي كالا توليد شود؟ مكتب نظام سرمايه داري محض, كه در ادبيات امروزي مي توان آن را با نام اقتصاد مبتني بر بازار شناسايي كرد, در پي پاسخ به اين سؤالات در چهارچوب مكانيسم بازار و با رويكرد پوزيتويستي است. در اين رويكرد علم اقتصاد از اخلاق فاصله مي گيرد و در حد يك رويكرد مهندسي و رياضي به مسائل اقتصادي ظاهر مي گردد. با اين حال مفهوم "شكست بازار" به طور عمده ناكارآمدي اتكاء مفرط به مكانيسم بازار و لزوم دخالت دولت در حل مسائل اقتصادي را مطرح مي نمايد. اين ناكارآمدي در مواردي چون تخصيص منابع, لزوم توليد كالاي عمومي و نيز عدم توانايي و يا عدم تمايل بخش خصوصي در پاسخگويي به مسائل را مطرح مي نمايد كه نهايتاً منجر به پديد آمدن دولت هاي رفاه و بسط علم اقتصاد به سمت بخش عمومي مي گردد. ليكن مفهوم شكست بازار در ادبيات اقتصادي امروزي نتوانست سرپوشي به ناتواني بازار در درك و به كارگيري اخلاق و مباني ارزشي در حل مسائل متعدد اقتصادي و اجتماعي داشته باشد. در مقايسه با نظام مبتني بر بازار, پاسخ نظام اقتصادي اسلام در يك فضاي سه وجهي قابل بررسي مي باشد. در اين نظام نقش اجتناب ناپذير بازار در قيمتگذاري محصولات و عوامل توليد مورد تأكيد قرار مي گيرد و البته بدون لحاظ مباحث حقوقي و اخلاقي پاسخ هاي لازم صادر نمي شود. اين هم آميختگي و اعمال قيودات در پاسخ به سؤال‌هاي اقتصادي پارادايمي را به وجود مي‌آورد كه مباحث اقتصادي و نظام اقتصادي اسلامي را از ديگر نظام هاي اقتصادي متمايز مي نمايد. بر اين اساس لزوما هر كالايي قابل توليد نيست و فقط مبحث قيمت هاي نسبي و موضوع قدرت خريد ملاك تصميم گيري پيرامون تخصيص منابع و مصرف كالا و خدمات نمي گردد, ضمن اينكه حداكثر سازي سود تنها ملاك تصميم گيري براي بنگاه توليدي محسوب نمي شود. مقاله حاضر ضمن بررسي مقايسه اي دو نظام اقتصاد مبتني بر بازار و اقتصاد اسلامي جنبه هاي اخلاقي و حقوقي مورد تأكيد نظام اقتصادي اسلام در پاسخ به سؤالات مذكور در كنار فاصله گرفتن علم اقتصاد مبتني بر بازار از مباني ارزشي و اخلاقي را مورد دقت و تجزيه و تحليل قرار مي دهد. در اين چهارچوب مباحثي نظير انسان اقتصادي از ديدگاه اسلامي و شكل‌گيري انسان اخلاق گرا درپيدايش زمينه‌هاي لازم براي پاسخ به سؤالات مطروحه در نظام اقتصاد اسلامي مورد توجه قرار مي گيرد. همچنين در اين نظام موضوع عدالت اجتماعي و نقش نهاد هاي اجتماعي اسلامي در راستاي پاسخ به سؤالات فوق مورد تأكيد است. اين مقاله در پايان براي عملياتي كردن آموزه هاي اخلاقي در رفتارهاي اقتصادي كشور تاسيس فلسفه نوين تعليم و تربيت و بازسازي نهاد آموزش و پرورش بر محور اخلاق توحيدي و نيز به-كارگيري فناوري نوين اطلاعات براي نظارت بر عملكرد واحدهاي اقتصادي در جهت تأمين حقوق اجتماعي را پيشنهاد مي دهد.

The economic systems are assessed and qualified with the following fundamental questions: what to produce? How to produce? an‎d For whom to produce? Pure capitalism system answers to these questions through the market mechanism in the framework of positivism approach. In this method the economics distances from the ethic theme and it enthusiasms towards mathematic and engineering theme tune. The main challenge of this system is the market failure. In fact, the market inefficiency and failure is involved in subjects like resources allocations and inability or intendancy of private sector in producing of public goods and services which has led the pure capitalism system toward the mixed system and appearance of welfare states. Nevertheless, the concept of market failure couldn’t be able to explain the inability of the market in recognizing and applying of ethical values in the solving of different social and economic problem. On the other hand, the answers of Islamic economic system can be inspected in a triangle dimension. In this system the role of market in setting of price on products and production factors as well as allocation of resources is inevitable. However, answers to the above question in this system cannot be issued unless considering and applying of Islamic law (Sharia) and ethical values. This integration of factors and making restrictions in response to the above mentioned questions forms a new paradigm which distinguishes the Islamic economic system from other systems. According to this system the market’s price signal wouldn’t be sufficient condition for demand and production. Also, relative prices, profit maximization and purchasing power could not be the only reasons for resource allocations and decision makings for productions and consumptions. Hence, the current paper aims to compare two above mentioned system. Also, it is aimed to precisely analysis the ethical and legal aspects of Islamic economic system approach in response to the above asked questions as well as the departure of classical economics from the ethical values attitudes. In this context, subjects like economic man in Islamic perspective and forming of human moral behavior are considered as the main groundwork of Islamic economic system in responses to the above asked questions. Furthermore, in this paper, the social justice issue and the role of Islamic social institution like Islamic public bail (social guarantees) as well as Islamic government in determination of social interests and directing and influencing of private sector’s activities based on the asked questions are emphasized.