جامعه‌شناسي كمك‌رساني بعد از وقوع فاجعه؛ مطالعه‌اي درباب روستاهاي شهرستان بم بعد از زلزلة سال 1382

در مقالة حاضر، با استفاده از داده‌هايي كه از روستاهاي زلزله‌زدة بم بعد از وقوع زلزلة سال 1382 جمع‌آوري شده است، يكي از مهم‌ترين انگاره‌هاي جامعه‌شناختي در زمينة فجايع طبيعي بررسي شده است. زلزله يا هر فاجعة طبيعي ديگر به بخش يا لايه­اي از جامعه آسيب مي‌زند كه لاية ريخت‌شناختي (مورفولوژي) ناميده مي‌شود و طي آن احتمال دارد كه جامعه بخشي از اعضاي خود را از دست بدهد. اين لايه شامل امكانات و ويژگي‌هاي فيزيكي جامعه است. ميزان آسيب‌ديدگي اعضاي جامعه، تابعي از شدت حادثه و نيز استحكام فيزيكي و آمادگي دفاعي آن است. ازدست‌دادن برخي از اعضا براي جامعه دو پيامد مهم دارد: اول، آسيب‌ديدن شبكه‌هاي روابط اجتماعي، و دوم، فعال‌شدن اعضاي شبكه­هاي اجتماعي براي جبران آسيب‌ديدگي. بعد از وقوع حادثه و آسيب‌ديدگي بخشي از جامعه، لايه‌هاي ديگر فعال مي‌شوند و تلاش مي­كنند آسيب را حتي‌الامكان كاهش دهند و به‌سوي بهبودي بروند. ويژگي مهم شبكه‌هاي اجتماعي آن است كه عموماً به گره‌هاي خاصي متكي نيستند و ازبين‌رفتن گره‌هاي معدود به گسست در شبكه نمي‌انجامد، بلكه ديگر اعضاي شبكه را به نزديكي ترغيب مي‌كند. البته، اين ادعا را دو عامل مهم محدود مي‌كنند: اول، تعداد اعضاي آسيب‌ديده، و دوم، ميزان فشار معيشتي بر بازماندگان. هر دو عامل اگر افزايش يابند ممكن است انسجام اجتماعي را مختل كنند، نظم اجتماعي را بر هم بريزند و اشخاص را به‌سوي فردگرايي سوق دهند. تحليل‌هاي انجام‌شده با استفاده از داده‌هاي كمّي دست‌ اول نشان مي‌دهد كه در روستاهاي زلزله‌زدة بم، شبكه‌هاي اجتماعي به ياري تقريباً تمام افراد آسيب‌ديده رفته‌اند و گرچه خود بازماندگان هم آسيب­ ديده بودند، كمك‌رساني متوقف نشده و اين خود عامل مهمي در هضم سريع‌تر پيامدهاي ناگوار زلزله بوده است.