بينش نظري ابن مجاور در تاريخ المستبصر

ابن‌مجاور يك نظريه‌پرداز گمنام ايراني است كه سفرنامه‌اش تاريخ المستبصر، با وجود اهميت نظري آن، در ميان پژوهشگران معاصر كمتر شناخته شده است. تاريخ المستبصر گزارشي از سفر ابن‌مجاور در شهرهاي شبه‌جزيرۀ عربي است كه در آن روايت دست اولي از جابه‌جايي كانون‌هاي تجاري و علل آن در نيمۀ اول سده هفتم قمري آمده است. يكي از خصايص قابل توجه مؤلف اين سفرنامه، توجه او به مسائل نظري در بررسي علل ويراني يا آباداني شهرهاست. ابن‌مجاور با وجود نظريه‌پردازي دربارۀ جابه‌جايي كانون‌هاي مزبور، به‌طور مستقيم چارچوب نظري خود را معرفي نكرده، اما از واكاوي گزارش‌هاي او در تاريخ المستبصر مي‌توان استنباط كرد كه مؤلف توصيفات و مشاهدات خود را به صورت روشمند بر پايۀ يك چارچوب نظري منسجم مطرح كرده است. بنياد نظري او بر اين نظريه مبتني است كه ويراني و از رونق افتادن مراكز شهري، به‌ويژه مراكز بندري، به رونق شهرهاي ديگر منجر مي‌شود. در پژوهش حاضر با بهره‌گيري از روش تحليل هرمنوتيك قصدي، ضمن ابهام‌زدايي از دو اشكال تاريخي مرتبط با ابن‌مجاور و سفرنامه‌اش، بينش نظري او نيز معرفي شده و براي نخستين بار نظريۀ ابن‌مجاور درباره جابه‌جايي مراكز تجاري و جمعيتي مورد مطالعه قرار گرفته است. روش گردآوري داده‌هاي اين مقاله، كتابخانه‌اي است.