درمانگري، كاربردي ديگر گونه براي شعر

بشر از هزاران سال پيش در مراسم آييني خود از سرودهايي بهر مي­برد كه روان او را آرامش مي­ بخشيد و سرشت خوش ­ذوق او را ارضا مي­كرد. ايرانيان هم از جادوي كلمات در جشن­ هاي مذهبي، لالايي­ ها، كتاب­ها و هنگام شادي­ها استفاده مي­كردند. گرچه جايگاه شعر در ميان هنرهاي هفتگانه باعث شده تصور شود بزرگترين كاربرد شعر خطّ هنري آن است؛ ولي در عصر حاضر با گذشت زمان به تكرار ديگرگونه ­اي از همان كاربردهاي ابتدايي رسيده ­ايم. هنوز لالايي­ ها جايگاه ويژه­اي در پرورش كودكان دارند و محققان زبان­شناس دربارۀ اهميت اين نوعِ شعر پژوهش مي­كنند يا براي زدودن اضطراب­هاي دروني تفألي به ديوان حافظ مي­زنيم تا با غزلي آرامش يابيم يا در جشن­ هاي نوروز و يلدا به خوانش ديوان بزرگان شعر و ادب مي­پردازيم و يا حتي در پرورش فرزندانمان مفاهيم آموزشي را در قالب شعر به آنها مي­آموزيم. اما بزرگ­ترين و ديگرگونه ­ترين كاربرد شعر در عصر حاضر، استفاده از آن در درمان رفتارهاي رواني است. البته شرط بهره ­گيري از شعر در درمان بيماران، آشنايي درمانگر با هنر شعر، مضامين، پيشينۀ ادبيات منظوم و خوانش صحيح و تأثيرگذار آن است. لرنر معتقد است كه هنر داستان­ سرايي در ميان درمانگران شعر بايد پرورش پيدا كند (Lerner, 1997: 87). پيشينۀ شعردرماني (Poetry therapy) به سال 1751 م باز مي­گردد. بنجامين فرانكلين در آمريكا بيماران خود را با روش­هايي چون خواندن شعر، سرودخواني و سرودن شعر درمان مي­كرد. نتايج مثبت اين تحقيق باعث شد كه الي گريفر، جك رجي لي دي، آرتور لرنر و ديگران تلاش­هايي براي معرفي اين شيوۀ درمان انجام دهند و سرانجام در سال 1997 م انجمن ملي شعردرماني در آمريكا تأسيس شد. پس از آن نيز پژوهش ­هاي زيادي در اين زمينه صورت گرفت و اثر مثبت شعر بر آشفتگي­هاي رواني تأييد شد از جمله Edgar, Haley, Levit (1969)، Ross (1977)، پنبيكر (1988)، گلدن (1994)، بولتون و همكاران (1998)، Tamura (2001) و كميل (2007) و تنگر و همكاران (2009) و تعدادي ديگر كه به تأثير شعردرماني بر افزايش عزت نفس، خوداكتشافي و خوداظهاري و كاهش ميزان سركوب هيجان و اضطراب پرداختند. در آمريكا با شعردرماني به بيماران سرطاني و افرادي كه در وضعيت نزديك به مرگ قرار دارند كمك مي­كنند تا به آرامش دست پيدا كنند و در روند درمان خود وضعيت مطلوبي را تجربه كنند.1 شعردرماني تنها در زمينه پزشكي سودمند نيست، اين شيوه همچنين در زمينه خدمات اجتماعي اثرگذار است.2 در زمينۀ پژوهش، يك تحقيق نشان مي­دهد از 203 مقاله پژوهشي حدفاصل سال­هاي 1969 تا 2010، 154 مقاله (9/75%) در آمريكا، 19 مقاله (4/9%) در آلمان، 13 مقاله (4/6%) در انگلستان، 4 مقاله (2%) در استراليا، 3 مقاله (5/1%) در ژاپن و ساير كشورها اعم از برزيل، ونزوئلا، كانادا، سوييس و ايتاليا (9/4%) دربارۀ موضوع شعردرماني در كشور خود پژوهش كرده­اند (هيمز، 2011: 6). در پژوهش ديگر دكتر مازا با معرفي يك مدل چندبعدي در شعردرماني نشان داد، شعر نسبت به كتاب­درماني، نمايش­درماني، هنردرماني و رقص ­درماني قدرت اثرگذاري بهتري دارد و مي­تواند در كنار روايت ­درماني، مجله ­درماني و... بسيار اثرگذار باشد (Mazza & H, 2013: 55). در كشور ما، با وجود پيشينۀ غني ادبيات منظوم، شعر هيچ­گاه كاربرد درماني نداشته است و حتي اين موضوع در كشور ما مسبوق به سابقۀ پژوهش نيست. تنها در سال 1389 يوخابه محمديان و ديگران به بررسي اثر شعردرماني گروهي بر كاهش نشانه­ هاي افسردگي در دانشجويان پرداختند. جامعۀ آماري در اين پژوهش 29 دانشجوي دختر خوابگاهي است و درمانگر طي 7 جلسه، اشعاري از شاعران معاصر را به صورت گروهي براي آنان خوانده و ثابت كرده است كه پس از اين دورۀ شعرخواني، نشانه­ هاي افسردگي در دانشجويان كمتر شده است. به نظر مي­رسد با افزايش رو به رشد اختلالات رواني و بخصوص افسردگي و هزينه ­هاي گزافي كه دولت­ها براي تأمين داروهاي ضد افسردگي مي­پردازند، پژوهش بيشتر دربارۀ شعردرماني بسيار راهگشاست. به همين دليل اين پژوهش با هدف بررسي تأثير شعر و گونه­هاي مختلف آن بر زنان و مردان بزرگسال كه دچار افسردگي متوسط و بالا بودند انجام شده است. تفاوت عمدۀ اين پژوهش با تحقيق يوخابه محمديان و ديگران در اين است كه در پژوهش آنان شركت­كنندگان الزاماً به نوشتن شعر، تحليل آن و ويرايش اشعار به عنوان تكليف مي­پرداختند. در حالي كه در پژوهش حاضر هدف خوانش شعر و شنيدن آن و دريافت عاطفۀ شعري بوده است. تفاوت ديگر اين پژوهش انتخاب جامعۀ آماري متشكل از زنان و مردان و بررسي تفاوت ­هاي نتايج به دست آمده است. ويژگي ديگر اين پژوهش، انتخاب اشعار كلاسيك است، در 6 جلسه از 8 جلسۀ برگزار شده اشعار انتخابي از ادبيات منظوم كلاسيك و در دو جلسۀ ديگر از ادبيات منظوم معاصر بوده است. علاوه بر اين در انتخاب مضامينِ اشعار، توجه به چالش­برانگيز بودن شعر، شرط انتخاب پژوهشگران بوده است. پرسش اصلي تحقيق اين است: چگونه شعر مي­تواند كاربرد درمانگري داشته باشد؟ پرسش­هاي فرعي شالم: 1- آيا زنان و مردان افسرده نسبت به شعر، رفتار اثربخشي از خود نشان مي­دهند؟ 2- آيا مضامين چالش­برانگيز در شعر براي افراد افسرده قدرت تنش­زدايي دارند؟ 3- كدام دسته از زنان يا مردان نسبت به شعردرماني واكنش بهتري نشان مي­دهند؟ 4- آيا شعر در افزايش خوش­بيني زنان و مردان مؤثر است؟ براساس اين پرسش­ها فرضيه­هاي زير مورد بررسي قرار خواهند گرفت: 1- به نظر مي­رسد زنان و مردان افسرده نسبت به شعر رفتار اثربخشي از خود نشان مي­دهند. 2- به نظر مي­رسد مضامين چالش­برانگيز در شعر قدرت تنش­زدايي از افراد افسرده دارند. 3- به نظر مي­رسد زنان نسبت به مردان واكنش بهتري به درمان با شعر نشان دهند. 4- به نظر مي­رسد شعر در افزايش خوش­بيني زنان و مردان مؤثر است.