«اشتباه مفهوم به مصداق» در تعريف ربا و نقش آن در ارزيابي عمليات بانكي (مطالعه تطبيقي در قرآن، روايات و فقه اماميه)

گفتمان رايج درباره ربا تعريف آن در قالب رباي قرضي، معاملي و جاهلي است. در نظام بانكداري اسلامي با تكيه بر اين گفتمان هرگونه شائبه ربوي بودن قراردادها نفي مي‌شود؛ زيرا رباي معاملي در بانك صورت نمي‌گيرد، قرض هم درصد ناچيزي از تسهيلات را شامل مي‌شود كه نوعاً به صورت قرض الحسنه است. جريمه تأخير هم در قالب وجه التزام دريافت مي‌شود كه در مقابل تخلف مديون از اداي دين در سررسيد است و نه در مقابل تمديد مهلت تا رباي جاهلي بشود. با اين حال، به نظر مي‌رسد اين گفتمان دچار مغالطه اشتباه مفهوم به مصداق شده است؛ زيرا در قرآن كريم حكم ربا بيان شده است نه تعريف و مصداق آن و در روايات هم حكم برخي مصاديق بيان شده است. حال پرسش اين است كه مفهوم و ماهيت ربا چيست؟ چه وجه مشتركي بين مصاديق ذكر شده براي ربا وجود دارد؟ اگر ربا منحصر به رباي قرضي و معاملي است، چرا برخي فعاليت هاي ديگر ـ مثل بيع عينه و... ـ تحت عنوان ربا منع شده است؟ در اين مقاله به روش استقرا و تحليل موارد به اين نتيجه رسيده ايم كه ربا مفهوم جامعي دارد كه شامل همه مصاديق موجود و نوپيدا مي‌شود و قرض و معامله ربوي دو مصداق روشن اين مفهوم اند.حكم ربا در قرآن اطلاق دارد و شامل هر مصداقي مي شود كه اين مفهوم بر آن صدق كند. اين مفهوم عبارت است از: «زياده لزومي بر سرمايه در ازاي مدت با تضمين اصل و فرع» كه روايات و شواهد تاريخي نيز اين مفهوم را تأييد مي‌نمايد. اين مفهوم امروزه در تمام قراردادهاي بانكي راه يافته است.