نقد و بررسي تحقيقات شرق‌ شناسان فرانسوي در باب تاريخ جهانگشا و جامع‌‌ التواريخ

A Review of French Orientalists’ Studies on Tārīkh-i Jahāngushāy and Jami‘ al-Tawārikh

در ميان كتب تاريخي كه در دورۀ مغول نوشته شده، تاريخ جهانگشاي جويني و جامع التواريخ رشيدي به دلايل گوناگون سرآمد ساير كتاب‌هايند و در نوع خود مآخذي متفاوت و ممتاز تلقّي مي‌شوند. از طرف ديگر، حدود پانصد سال پس از حملۀ مغولان و تاخت و تاز آنها در مناطق وسيعي از آسيا، در اروپاي قرن نوزدهم ميلادي كه شرق‌‌شناسي با رويكرد متن محور در محافل فرهنگي آن رواج يافته بود، اين دو كتاب مورد اقبال برخي شرق‌شناسان فرانسوي قرار گرفت كه آنها از يك سو، خاطرۀ ارتباط پادشاهان خود را با امراي مغول در جريان جنگ‌هاي صليبي از ياد نبرده بودند و از ديگر سو، روايت تاريخ نويسان ايراني از كيفيت كشورگشايي و افعال مغولان برايشان جالب توجّه بود. بنابراين، بر اساس نسخه‌هاي خطي پر‌شماري كه اغلب در كتابخانۀ سلطنتي/ ملي پاريس در اختيارشان بود، دست به تتبّعات گسترده‌اي دربارۀ محتواي دو كتاب ياد‌‌‌شده و احوال نويسندگان آن زدند و حاصل تحقيقات خود را به همراه بخش‌هايي از اين دو كتاب و ترجمۀ فرانسوي آن به طبع رسانيدند. سعي نوشتارِ حاضر، مصروف بر اين است كه پژوهش‌هاي منتشر‌شدۀ آنان را در اين زمينه معرفي كرده و به نقد و تحليل آن بپردازد. آشنايي با اين گونه تحقيقات، اگر با ملاحظۀ كارهاي صورت گرفته در دهه هاي اخير نيز همراه شود، مي تواند تصوير روشني از شيوه ها و رويكردهاي شرق شناسان غربي در مواجهه با متون تاريخ ايران و اسلام در دو قرن اخير به دست دهد.

Among the historical books written during the Mongol era, Tārīkh-i Jahāngushā (The History of The World Conqueror) by Aṭā Malek Joveynī and Jami‘ al-Tawārikh (Compendium of Chronicles) by Rashid al-Din Hamadāni stand out as superior to other books for a variety of reasons and are typically regarded as distinct and privileged sources. About five hundred years after the Mongol invasion over much of Asia, in nineteenth-century Europe, where philological researches were prevalent in the circles of orientalists, these two books were favored by some French scholars. The reason for such acceptance was that, on the one hand, they had not forgotten reminiscences of the relation between their kings and the Mongol rulers during the Crusades and, on the other hand, the narrative of Iranian historians about the Mongol invasion and conquest was interesting to them. Thus, based on the numerous manuscripts available at the Royal Library of Paris, they launched an extensive research on the content of these two books and their authors, and published the results of their studies, along with excerpts from the books and translations into French. The present article attempts to critically analyze these studies while introducing them. Familiarity with such research studies, if accompanied by consideration of the works done in recent decades, can provide a clear picture of the approaches of Western Orientalists in dealing with the historical texts of Iran and Islam in the last two centuries.