بررسي منطقِ ايستاييِ تاق در بناي موسوم به ارك عليشاه در تبريز

An investigation of the Statically Presence of an Arch in the So-called Structure of Ali-Shah Ark in Tabriz

در صورتي‌كه بقاياي معماريِ منسوب به عليشاه جيلاني در تبريز را آخرين حلقه از زنجيره‌ ساختمان‌هاي بزرگ‌مقياس دوره ايلخاني متصور شويم؛ به گونه‌اي‌ كه دهانه‌ي سي متريِ آن بزرگ‌ترين و مرتفع‌ترين تاق آجري جهان اسلام را در بر داشته است، ابراز ايرادات فني در راستاي ردِ تئوري امكان اجراي تاق در دهانه‌ي مزبور، نكته‌ي مقابل بيش از نيم قرن مطالعات تاريخ معماري، نتايج باستان‌شناسي و گزارشات جهانگردان پيرامون انطباق داده‌هاي تاريخي با موقعيت مسجد عليشاه در تبريز خواهد بود. با فرض بر اينكه بقاياي معماري U شكل با ديوارهايي به قطر يازده متر، جهت اجراي تاق آجريِ بخشي از پروژه معماريِ عظيمي در نظر گرفته شده است؛ كشف محدوديت‌هاي سازه‌اي حجم معماري مورد مطالعه در زمينه‌ي ميزان پايداري، آسيب‌پذيري و نهايتاً عدم امكان اجراي تاق در دهانه‌ي مزبور، فصل‌گشاي افق‌هاي نويني پيرامون تفسيرِ متون تاريخي و رابطه آن با بناي ايلخاني ياد شده در منابع تاريخي خواهد بود. تحقيق پيش‌رو بر آن است تا پس از پاسخ‌دهي به اين مسئله كه آيا حجم آجري منسوب به عليشاه قابليت اجراي چنان تاقي را داشته است يا خير، ضمن آناليز استاتيكي و تحليل مشخصات سازه‌اي بقاياي معماريِ موجود و بدون توجه به روايات تاريخي، نقش تعيين كننده‌اي در بازبينيِ مسائل تاريخي پيرامون مسجد عليشاه داشته باشد. مطابق نتايج به دست آمده، تنش حاصل از بارگذاريِ ناشي از وزن هر نوع تاق در بناي مورد نظر، فراتر از پتانسيل‌هاي مكانيكيِ سازه بوده و منجر به فروپاشي پايه‌ها در هر شرايط خواهد شد. از اين ديدگاه، هيچ نوع پوششي از نوع تاق در هيچ بازه‌ي زماني در بقاياي معماري منسوب به عليشاه قابل اجرا نبوده است. بدين‌ترتيب، هيچ رابطه‌اي ميان بقاياي امروزي منسوب به عليشاه و مسجد ساخته شده توسط عليشاه وزير با بزرگترين تاق آجري جهان وجود ندارد؛ از اين ديدگاه، نمي توان بقاياي معماري موجود را به عليشاه جيلاني نسبت داد.

Considering the architectural remnants of the so-called structure of Ali-Shah in Tabriz as the last sequence of large-scale buildings during the Ilkhanid era in which it’s approximate 29-meter span had held the largest and the highest ever made arch in the Islamic World, proposing controversial technical bugs parallel to the violation of theoretical possibilities towards erecting such an arch would be the opposite point of more than half a century’s studies of historic architecture, archaeological investigation as well as historic documents in relation to the location of the Great Ali-Shah Mosque. With this pre-assumption that the U-shape structure including roughly 11 meter thickness for its walls had been considered to create a brick arch of a huge architectural project; clarifying the statically limitations of the mentioned building in terms of stability, durability, vulnerability and the impossibility of creating any kind of arch and vault in mentioned span would shed new lights towards the interpretation of historical contexts and its connections with the Ilkhanid structure appeared in the sources. After responding to question of statically feasibility of any kind of arch made by traditional masonry in so-called Ali-Shah Ark, besides statically analyses with no attention to historic reports and events, this project is aimed to play a vital role in reviewing the historic chronologies of Ali-Shah Mosque. According to the results, tensions result of loading due to any kind of arch would exceed the mechanical potentials of structure and will cause grossly deformation of vertical units under any condition. From this point of view, there has been no covering of arch either of vaults in this building anytime. In other words, there has been no relation between what is marked as Ali-Shah Mosque including the world’s largest brick arch, and what is known as today’s remnants of the so-called Ali-Shah Ark.