تحليل تأويل‌هاي قرآني ـ روايي عارفان در تذكرةالاوليا

Analyzing Qur'anic-Narrative Interpretations in Tazkirat al-Awliyā

ادب فارسي و به‌ويژه نوع عرفاني آن با قرآن كريم و حديث انسي ديرينه دارد. نويسندگان و شاعران عارف‌مسلك در رويارويي با قرآن و حديث، افزون ‌بر بهره‌برداري متعارف از آنها، نگاهي تأويلي به اين منابع داشته و گاهي ساختارشكني هم كرده‌اند؛ عطار نيشابوري از اين زمره است. او علاوه‌بر تأويل‌هايي كه خود از قرآن و احاديث در آثار گوناگون خود دارد، با تأليف تذكرةالاوليا نقشي بسيار مهم در انتقال آراي تأويلي عارفان برجسته ايفا كرده است. عارفاني كه عطار در تذكرةالاوليا به معرفي آنها مي‌پردازد، هريك فراخور حال و مقام خود به تفسير و تأويل آيات و احاديث همت گماشته و بيشتر با بياني عادي و گاهي با بياني رمزي، انديشه‌هاي خود را عرضه كرده‌اند. اين پژوهش با هدف نقد و بررسي تأويل‌هاي قرآني و روايي عارفانِ معرفي‌شده در تذكرةالاوليا برپايۀ نظريۀ هرمنوتيك و با روشي توصيفي‌تحليلي و رويكرد به نظريۀ بينامتنيّت ژرار ژنت تنظيم شده است؛ همچنين نويسندگان مي‌كوشند جلوه‌هايي از نقش عطار را در حفظ و انتقال ميراث عرفاني عارفان پيش از وي نشان دهند. يافته‌ها نشان مي‌دهد كه مي‌توان تأويل‌ها را ازنظر ساختار زباني به دو نوع واژه‌محور (واژگاني) و جمله‌محور (انداموار) تقسيم كرد؛ بنابراين عارفان ذكرشده در تذكرةالاوليا در رويارويي با واژگان گوناگون قبله، محو، عبادت و... و در برخورد با جمله‌هاي «حسنات الابرار سيّئات المقرّبين»، «الجار ثمّ الدّار» و... از ظاهر آيات و احاديث فراتر رفته و به تأويل دست زده‌اند

Persian literature, and especially its mystical form, has a long history with the Holy Quran and hadith. Encountering the Qur'an and hadith, mystic writers and poets, in addition to their regular use of them, have taken an interpretive look at these sources and have sometimes deconstructed them. Attar Neishaburi is from this category. In addition to his interpretations of the Quran and hadiths in his various works, he has played a significant role in transmitting the interpretive views of prominent mystics by writing Tazkirat al-Awliyā. The mystics whom Attar refers to in Tazkirat al-Awliyā, have each sought their own interpretation of verses and hadiths, often presenting their ideas in ordinary, and in some cases secret terms. The present study aimed to review the Qur'anic and narrative interpretations of mystics introduced in Tazkirat al-Awliyā based on the hermeneutic theory and a descriptive-analytic method with attention to the Gerard Genette’s intertextuality approach. It sought to show manifestations of Attar's role in preserving and transmitting the mystical legacy of the mystics before him. The findings showed that interpretations can be divided into two types of word-based (lexical) and sentence-based (form-based). So, the mystics mentioned in Tazkirat al-Awliyā, in the face of various words such as Qibla, fade, worship, etc. and in dealing with the sentences like ‘Hasanat al Abrar Saeeate al Mogharabin’, ‘Al Jar o Som Al Dar’ and so on, have gone beyond the appearance of verses and hadiths and have begun to interpret them.