نقش اخلاق در قانون از منظر فلسفه فقه و فلسفه حقوق

The Place of Morality in Legislation:A Comparative Study between Philosophy of Fiqh and Philosophy of Law

مقالة حاضر درصدد معرفي و مقايسه ديدگاه برخي از متفكران مسلمان در فلسفة فقه در باب «رابطة اخلاق و شريعت» با ديدگاه برخي از متفكران غربي در فلسفة حقوق در باب «رابطة اخلاق و قانون» است. در باب رابطة اخلاق و قانون دو ديدگاه اصلي در فلسفة حقوق وجود دارد: يكي نظرية قانون طبيعي و ديگري نظرية اثبات‌گرايي حقوقي. بر همين قياس، در باب «رابطة اخلاق و شريعت» نيز دو ديدگاه اصلي در فلسفة فقه وجود دارد: يكي نظرية عقل‌گرايان (عدليه) و ديگري نظرية فرمان الاهي (اشاعره). هر يك از اين چهار ديدگاه خوانش‌هاي متنوعي دارند. در عين حال، وجه مشترك خوانش‌هاي متنوع اثبات‌گرايي در فلسفة حقوق عبارت است از انكار وجود رابطه‌اي ضروري ميان اخلاق با ماده (محتوا) و صورت (شكل) قانون، و وجه مشترك خوانش‌هاي متنوع از نظرية قانون طبيعي پذيرش وجود چنين رابطه‌اي ميان اخلاق با ماده يا صورت قانون است. از سوي ديگر، وجه مشترك خوانش‌هاي مختلف نظرية فرمان الاهي و عقل‌گرائي به ترتيب عبارت است از وابستگي اخلاق به شريعت، و انكار اين وابستگي. ديدگاه عدليه و اشاعره در مورد رابطة اخلاق و شريعت به ترتيب با برخي از خوانش‌هاي اثبات‌گرايي و برخي از خوانش‌هاي قانون طبيعي قابل مقايسه است. اين مقايسه مي‌تواند به فهم بهتر و عميق‌تر هر دو سوي مقايسه كمك كند و در راستاي پالايش تفسير و اجراي قانون ديني و عرفي به مفسران و مجريان قانون كمك كند.

The aim of this article is to introduce and compare the views of some Muslim thinkers in philosophy of Islamic Jurisprudence (fiqh) regarding the relationship between morality and the positive religious law (Sharīʿah) with the views of some Western thinkers in philosophy of law regarding the relationship between morality and the positive secular law. In each camp we have two major rival views to be compared, i.e., Moral rationalism vs. the Divine command theory, and Natural law theory vs. Legal positivism. Although each of these theories has been variously formulated and interpreted over time, the central tenet in Legal positivism is that there is no necessary relationship between morality and the content or form of law, whilst Natural law theory is grounded on the acceptance of the existence of just such a relationship. On the other hand, in philosophy of fiqh, the various formulations of the Divine command theory are centred on the dependence of morality on Sharīʿah whilst all readings of rationalism deny such a dependence. Certain formulations of the Divine command theory and Moral rationalism can be compared with particular readings of Legal positivism and Natural law theory, respectively. This comparison can help to deepen our understanding of all four theories and aid legal interpreters and executors in the refinement and implementation of religious and secular positive law.