تحليل اجتماعي - شناختي گفتمان نقايض جرير و اخطل بر اساس الگوي ون‌دايك

گفتمان متون ادبي از منظرهاي مختلفي قابل بررسي است و سطوح گوناگون آن در ابعاد كلان و خُرد مورد ارزيابي قرار مي‌گيرد. تحليل گفتمان امكان دستيابي به برداشتي عميق از متن را فراهم مي‌آورد. اين شاخه از تحليل مي‌تواند جايگاه ويژه‌اي در برجسته‌سازي و حاشيه‌راني‌هاي گفتمان شاعران داشته باشد و تعاملات زباني آن‌ها را با ساختارهاي ايدئولوژيك كشف نمايد. ازجمله پديده‌هاي ادبي زبان عربي كه بر پايه برجسته‌سازي و حاشيه‌راني بنا شده‌است، نقايض جرير و اخطل است. اين دو شاعر در بيشتر نقايضشان با استفاده از ابزارهاي گفتماني خاص، در پي برجسته‌سازي هويت خود و حاشيه‌راني هويت رقيب هستند. در پژوهش حاضر تلاش بر آن است تا با تكيه‌بر روش توصيفي تحليلي و با استناد به مربع ايدئولوژيك ون‌دايك، سطوح گفتماني نقيضه «اِنعَقْ بِضَأنِكَ يا جَريرُ» از اخطل و «قَبَحَ الإِلَهُ وُجوهَ تَغْلِبَ» از جرير بررسي شود. ون‌دايك در الگوي پيشنهادي‌اش به مطالعه استراتژي‌هاي متن و گفتار مي‌پردازد و رابطه آن‌ها را با بافتار اجتماعي و سياسي مورد مطالعه قرار مي‌دهد. برداشت نهايي نشان مي‌دهد كه برجسته‌سازي نكات منفيِ ديگري در هر دو نقيضه از بسامد بسيار بالايي (66% اخطل و 71% جرير) برخوردار است، با اين تفاوت كه جرير به نسبت اخطل در استفاده از سطوح گفتماني معني، ساخت‌هاي صوري، دستور زبان و صورت‌هاي گفتمان، موفق‌تر عمل كرده است.