مقايسه تقسيم عوالم هستي از منظر علامه طباطبايي و عرفان اسلامي

علامه طباطبايي با تمسك به آياتي از قرآن كريم به تشريح دوگانه‌اي هستي‌شناسانه در تقسيم عوالم با عنوان دوگانه امر و خلق مي‌پردازند. از منظر ايشان عالم خلق، همان عالم ماده است و عالم امر كه باطن عالم ماده است شامل عالم مثال و عالم عقل مي‌شود. از سوي ديگر در عرفان اسلامي دوگانه‌اي با عنوان جهت حقي و جهت خلقي مطرح است كه مشابهت قابل توجهي با دوگانه امر و خلق در قرآن دارد و در آن از حيثيت غير‌استقلالي و عين‌الربطي ظهورات ذات الهي، تعبير به «جهت حقي» و از انتساب وجود به موجوداتِ عوالم سه گانه (عقل، مثال و ماده) تعبير به «جهت خلقي» مي‌شود. در عين حال تفاوت‌هايي در تقسيم عوالم از منظر علامه طباطبايي و عرفان اسلامي وجود دارد؛ زيرا طبق دوگانه امر و خلق در بيان علامه طباطبايي، عالم مثال و عالم عقل از عوالم امري محسوب مي‌شوند ولي طبق دوگانه جهت حقي و خلقي در عرفان اسلامي، اين دو عالم از عوالم خلقي هستند. حال در اين مقاله تلاش شده است پس از تشريح تفصيلي دوگانه قرآني امر و خلق و دوگانه عرفاني جهت حقي و جهت خلقي نشان داده شود كه به‌رغم تفاوت ظاهري در تقسيم عوالم طبق اين دو نظر، تفاوتي بنيادين ميان آنها نيست و مي‌توان با تكيه بر ابزار مفهومي جديدي كه در هر دو نظام فكري مستتر است ولي به آن تصريح نشده است يعني مفهوم «غلبه جهت حقي» و «غلبه جهت خلقي» دستاورد‌ها و دقت‌هاي هستي‌شناسانه هر دو نظريه را به طور توامان با يكديگر محل توجه قرار داد.