نسبت ميان چهارباغ و باغِ چهاربخشي بر اساس دو متن نثر و نظم سدۀ دهم هجري قمري

بيان مسأله: بطور معمول در مطالعات باغ اسلامي و ايراني، تمايلي آشكار براي تعميم شكل چهاربخشي به باغ هاي گوناگون ديده مي‌ شود. به نظر مي رسد بخشي از اين ميل، ناشي از تفسير شكليِ چهارباغ به‌مثابه الگويي است كه لزوماً مي‌بايست طرحي چهاربخشي داشته باشد. اين نوع مواجهه با موضوع، تأثيري عميق بر فهم ماهيت طرح چهارباغ و همچنين باغ سازي دارد و بيش از هر چيز درك گوناگوني طرح باغ در ايران را دشوار مي كند. سؤال تحقيق: اين مقاله در پي پاسخ دادن به اين پرسش‌ها است كه «طرح چهارباغ» و «الگوي چهاربخشي» در باغ‌سازي چه خصوصياتي دارند؟ و نيز اين‌كه چه قرابت، شباهت و تفاوتي ميان دو «طرح» و «الگو»ي يادشده قابل شناسايي است؟ اهداف تحقيق: هدف اين مقاله يافتن ويژگي‌ هاي اصلي«طرح چهارباغ» و «الگوي باغ چهاربخشي» در سدۀ دهم هجري قمري است. اين مقاله تلاش مي كند تا ضمن شناخت خصوصيات طرح چهارباغ، نسبتِ ميان آن و الگوي يادشده را روشن كند. بررسي و مرور موضوع، نشان‌ دهندۀ پيشينه‌ اي مبتني بر تفسير واژۀ چهارباغ براي فهم شكل آن است. روش تحقيق: دراين مقاله كه روشي تفسيري تاريخي دارد، متوني از سدۀ دهم هجري قمري اعم از نثر و نظم و تصويرهاي تاريخي به‌مثابه منابع دست اول مطالعه و تفسير مي‌شوند تا شناخت دقيق‌تري از طرح چهارباغ و الگوي چهاربخشي باغ حاصل شود. براي اين منظور، محتواي روضۀ هشتم رسالۀ ارشادالزراعۀ ابونصر هروي در مورد طرح چهارباغ مطالعه و جايگاه طرح يادشده در هرات سدۀ نهم بررسي مي شود. هم‌چنين با تفسير سروده‌هاي عبدي‌بيگ شيرازي در توصيف دارالسلطنۀ طهماسب در قزوين سدۀ دهم، تلاش مي‌شود تصوير روشني از دو باغ مهم شاه و بهرام‌ميرزا بازسازي شود. در ادامه، طرح مورد نظرِ هروي با نمونه هاي توصيف شده اي هم‌چون باغ‌هاي بهرام‌ميرزا و شاه در قزوين و نمونه هاي باقي‌مانده اي مانند فين، چهلستون و هشت بهشت مقايسه مي‌شوند تا شباهت‌ها و تفاوت‌ها مشخص شود. مهم‌ ترين يافته‌ها و نتيجه‌ گيري تحقيق: نتيجۀ مطالعات صورت گرفته نشان مي‌ دهد، دست‌كم در بازۀ زماني سدۀ دهم هجري قمري، طرح چهارباغ نبايد لزوماً واجد شكلي چهاربخشي دانسته شود. از سوي ديگر حداقل در بازۀ زماني يادشده، طرح چهارباغ و الگوي چهاربخشي كه نمونه‌هايي از آن‌ها در اين مقاله مطالعه شدند، هيچ كدام الگوهاي بي بديل باغ سازي در ايران نيستند.