تعامل انسان و منابع آب در بخش كشاورزي ايران: يك شناخت نظري-تاريخي

تعامل انسان و منابع آب يكي از زيربناهاي اصلي شكل‌گيري مناسبات اجتماعي واقتصادي در ايران مي‌باشد و درك مفهومي سير تحولات آن، نقش مهمي در شناخت علل چالش‌هاي كنوني منابع آب دارد. هدف تحقيق حاضر، شناخت و تحليل تعامل انسان و منابع آب در بخش كشاورزي ايران با  يك رويكرد نظري-تاريخي است كه به شيوه توصيفي-تحليلي نگاشته شده است. در اين مطالعه، تلاش شده است تا نظريه‌هاي «شيوه توليد آسيايي»، «نهادهاي اجتماعي» و «تغييرات اجتماعي (نظريه ابن‌خلدون و نظريه ماركس)» با يكديگر تلفيق شوند تا فرآيند پيدايش و تحولات تعامل انسان و منابع آب ترسيم گردد. علاوه بر نظريه‌هاي مذكور، از داده‌هاي ثانويه و مطالعات پيشين به منظور تشريح تغييرات منابع آب در طول زمان استفاده شد. يافته‌ها نشان داد، محدوديت منابع آب زمنيه‌ساز شكل‌گيري شيوه توليد آسيايي (سازمان‌هاي كار گروهي و حكومت مركزي) بوده است كه مهم‌ترين خصيصه‌هاي نهادي آن، يعني استبداد شرقي، قوم‌گرايي و پدرسالاري در يك چرخه تكرار شونده در طول تاريخ تقويت شده‌اند. تعامل انسان و منابع آب طي دو جهش اصلي يعني جنبش مشروطه و اصلاحات ارضي دگرگون شد و تلاش بر اين بود كه نهادهاي نوين (قوانين مبتني بر حقوق و مديريت مبتني بر قوانين) جايگزين نهادهاي سنتي (استبداد شرقي، قوم‌گرايي و پدرسالاري) شود. اما به نظر مي‌رسد يك همزيستي گاه مسالمت‌آميز و گاه قهرآميز بين نهادهاي سنتي و نوين شكل گرفته است. همچنين، تلاش براي نهادينه‌سازي و بازتنظيمي مكانيزم‌هاي تعامل انسان و منابع آب سبب يك بي‌نظمي نظم‌يافته شده است كه سر منشاء مهمي براي بحران آب در ايران محسوب مي‌گردد.