تمايز فقه و اخلاق، تاملي در يك اشتباه تاريخي

مسأله نسبت بين فقه و اخلاق و مرز بين اين دو مدت‌هاست كه مايه دل‌مشغولي برخي از انديشمندان شده است. عده‌اي از تجددگرايان معتقدند كه فقه عرصه را بر اخلاق تنگ كرده است. آنها به‌عنوان مسئوليت روشنفكري ديني در صدد هستند فقه را تابع اخلاق سكولار گردانند. اما به نظر مي‌رسد فهم آنها از فقه و اخلاق و تمايز اين دو، بر مفروضات قابل‌مناقشه‌اي تكيه كرده كه اگر اين فهم اصلاح شود، ناصواب و ناموفق بودن پروژه جايگزين‌سازي اخلاق به جاي فقه آشكار مي‌گردد. با مروري تاريخي مي‌توان دريافت كه تمايز اين دو علم و بقاي آنها در كنار هم، به خاطر تفاوت موضوع آن دو بوده است: موضوع يكي بحثي واقع‌گرايانه درباره اصلاح خصلت‌ها و ملكات نفساني بوده و موضوع ديگري، بررسي اعتباراتي است كه مي‌خواهد بر رفتارهاي ما حاكم شود. در مقاله حاضر نشان داده مي‌شود كه پيدايش تلقي اعتباري از ماهيت گزاره‌هاي اخلاقي از يك سو و عدم درك صحيح از مكانيسم اعتبارات شريعت از سوي ديگر، از زمينه‌هاي اصلي مطرح شدن پروژه جايگزين‌سازي اخلاق به جاي فقه بوده است؛ و توجه به برخي از زواياي پيچيده اعتبارات شريعت، معلوم خواهد كرد كه گزاره‌هاي تكليفي فقه را منطقاً نمي‌توان با اعتبارات بسيطي كه با علم اخلاق غير فضيلت‌گراي مدرن پيش‌رو مي‌نهد، به چالش كشيد.