كاركردها و نمودهاي غير ادبي ژانر معراج‌نامه/خواب‌نامه؛ از ويراف تا جمال‌زاده

آثار ادبي در خلاء به وجود نمي‌آيد. جداي از كاركرد زيبايي‌شناسي و زباني، مسائل اجتماعي، اعتقادي، فرهنگي و رواني نيز در آفرينش ادبي ايفاي نقش مي‌كند. اين عوامل در خلق آثار ادبي تفاوت‌هايي ايجاد مي‌كند. بسياري از مميزه‌هاي ژانرها و گونه‌هاي ادبي همين عوامل مذكور است كه اهميت بررسيِ آثار در بحث ژانر را دوچندان مي‌كند. يكي از ژانرهاي ادبي «معراج‌نامه» يا «خواب‌نامه» است كه در اين‌ گونه «نويسنده يا شاعر در خواب، رؤيا يا حالتي سكرآور به دنياي ديگري عروج يا سفر مي‌كند و با وقايعي روبه‌رو مي‌گردد و پس از بازگشت به دنياي حقايق، مشهودات را به صورت شعر يا نثر مكتوب مي‌كند». اين آثار جداي از جنبه‌هاي ادبي هنري، كاركردهاي مهم ديگري نيز دارند. معراج‌نامه‌ها اصولاً به لحاظ اجتماعي بازتاب جوامعِ بسته با حكومت‌هاي استبدادي و جامعه‌اي با مفاسد طبقاتي‌اند. فسادها يا اختناق يا به‌گمان صاحبان اين آثار در اجتماع وجود دارد، يا برخاسته از بي‌توجهي به مسائل ديني و مفاسد اخلاقي انساني پديد آمده است كه در هر حال، بازتاب اين مسائل در آثار ادبي قابل دريافت است. ازآنجاكه فضاي استبدادي حكومت و جوّ آلوده جامعه به شاعر/ مؤلف اجازه اصلاح به شكل بيروني را نمي‌دهد، او به مكانيسم رواني رؤيا يا خواب پناه مي‌برد. در اين عالم ضعف‌ها و فسادهاي عالم واقع را ترسيم مي‌كند كه نوعي نقد اجتماع و تصوير دنياي آرماني خود اوست؛ آثاري كه در فضاي اين ژانر خلق مي‌شود، علاوه‌بر جنبه‌هاي اجتماعي– سياسي؛ به لحاظ مباني عرفاني نيز بررسي و تحليل مي‌شود. اين رؤياها يا خواب‌ها حاصل تخليه رواني شاعر/ مؤلف است كه بعد از آن باعث تحليه و سرانجام تجليه (فنا) مي‌شود.