بررسي سير تحول و خاستگاه تالارهاي ستون دار در معماري مساجد چوبي آذربايجان

تالارهاي ستون‌دار ريشه‌اي كهن در معماري ايران دارند و در دوره‌هاي تاريخي مختلف مورداستفاده قرار‌گرفته‌اند. تالار ستون‌دار به‌دليل پاسخ‌گويي براي نياز به داشتن فضاهاي تجمعي و نيز شكوهي كه اين عنصر از طريق كثرت و ارتفاع ستون‌ها، در فضا مي‌آفريند؛ در كاربري‌هاي رسمي، اجتماعي و كاخ‌هاي تشريفاتي نمايان شده است. اولين نمونه‌ي آن در تپه حسنلو شناسايي‌ و از دوره‌ي ماد در نوشيجان و گودين، بناهايي با تالار ستون‌دار كشف شده است. اين عنصر در دوره‌ي هخامنشي، در ساختار تالار بارعام و تشريفات به‌كار مي‌رود. تالار ستون‌دار بعد از اسلام، ابتدا براي ساخت شبستان، در مساجد اوليه مورداستفاده قرار گرفت؛ اما ديري نپاييد كه اين عنصر، تنها محدود به ساخت خانه‌ها و مساجد نواحي سردسير و كوهستاني شد. پرسش پژوهش حاضر، علاوه‌بر بررسي سير تحول تالارهاي ستون‌دار، اين است كه خواستگاه تالارهاي ستون‌دار در مساجد چوبي آذربايجان در دوره‌ي اسلامي كجا بوده است؟ با آغاز دوره‌ي صفوي، طبق كتيبه‌هاي موجود، اكثر مساجد اين سبك در شهرها و روستاهاي آذربايجان، هم‌زمان با حكومت شاه‌طهماسب اول، ساخته ‌شدند. به‌دليل كمبود كاوش‌هاي باستان‌شناسي و نبود كتيبه‌ي تاريخ ساخت در برخي ديگر از مساجد چوبي آذربايجان و ماندگاري كمِ تيرها و ستون‌هاي چوبي، نمي‌توان در مورد خاستگاه و الگوي اوليه‌ي اين مساجد‌ نظر قطعي كه موردپذيرش همگي محققين باشد، مطرح كرد. فرضيه‌ي پژوهش حاضر در مورد تاريخ ساخت تالارهاي ستون‌دار در معماري بعد از اسلام در ايران به آغاز دوره‌ي صفوي محدود نمي‌شود؛ بلكه طبق مطالعات انجام‌گرفته، يكي از مشخصات بارز معماري سلجوقي در منطقه‌ي آذربايجان، استفاده از تالارهاي ستون‌دار چوبي در ساخت مساجد بومي اين منطقه بوده است و ساخت آن در مساجد كشورهاي آسياي مركزي، كشمير و آناتولي در دوره‌هاي قبل‌تر از صفوي تجربه شده است. شيوه‌ي پژوهش در اين مقاله، تاريخيتفسيري مي‌باشد. همچنين در مطالعات تطبيقي با ديگر نمونه‌هاي معماري، از روش بررسي قياسي نيز بهره گرفته شده‌ است.