اصول و تكنيك‌هاي جراحي اورام در طب دوره اسلامي (از قرن سوم هجري تا دوازدهم هجري)

Principles and techniques of Tumor surgery in medicine of Islamic era (From the third century to twelfth A.H)

مقدمه: در ميان شعبه‌هاي متعدد طب دوره اسلامي، دانش جراحي كم‌تر مورد بررسي دقيق و همه‌جانبه قرار گرفته است. اهميت اين پژوهش، كوشش جهت ارائه تصويري روشن‌تر از دستاوردهاي مهم و تأثيرگذار، در حيطه اين علم، در دوره اسلامي بوده است. به اين منظور، بايد چارچوب ثابت و كلي اين دانش، از آغاز تأليف كتب مستقل در طب دوره اسلامي، قرن سوم تا آغاز طب نوين، قرن دوازدهم هجري قمري ترسيم مي‌شد، لذا اين چارچوب، در دو بُعد اصول و تكنيك‌هاي ثابت جراحان، به طور مستقل بررسي شده است. روش: روش تحقيق كيفي از نوع تحليل محتواي متون اصلي دانش جراحي دوره اسلامي است. بر اين اساس، آثار اين دوره زماني، از شناخته‌شده و تأثيرگذارترين كتب، همچون «الحاوي في الطب» رازي، «قانون» ابن سينا، «التصريف» زهراوي تا كتب گمنام‌تري، همچون «فصول ‌الاعراض» قادري بررسي محتوايي شده‌اند، در عين حال از لحاظ زماني نيز، نقطه آغاز تحقيق كتاب «فردوس الحكمه» و نقطه پايان تحقيق نيز، كتاب «خزائن الملوك» شمس‌الدين احمد بوده است و ديدگاه‌هاي اين افراد در زمينه جراحي ورم‌ها، مورد تجزيه و تحليل قرار گرفته است. در نهايت با روش استقرايي سعي شده است كه اصول و تكنيك‌هاي ثابت در اين حوزه مشخص شود. يافته‌ها: يافته‌ها حاكي است كه برخي اصول و تكنيك‌هاي ثابت در اين مقطع زماني از شرق تا غرب جهان اسلام مورد پذيرش و متداول بوده است. اصل اول، تشخيص صحيح انواع اورام، بر اساس معيار مكان و محتواي ورم بوده است. تعيين محل دقيق جراحي، رعايت اصول احتياطي، روش‌هاي جلوگيري از خونريزي و بخيه‌زدن از اصول ديگر جراحي اورام بوده است. تكنيك‌هاي جراحي اورام نيز شامل: سه روش كلي شكافتن، قطع‌كردن و داغ‌كردن بوده است. شكافتن شامل تكنيك‌هاي شكاف عمودي (از بالا به پايين)، شكاف عرضي، شكاف بدون كَشط‌كردن، شكافتن با تكنيك داغ‌زدن، تكنيك هلالي و تكنيك چليپايي بوده است. قطع‌كردن نيز به روش سَلخ‌كردن و تكنيك قطع‌كردن لوزه‌ها و ورم‌هاي حلق بوده است. در مواردي محدود نيز، براي درمان، از داغ‌كردن استفاده شده است. آشنايي تخصصي با انواع ابزارهاي جراحي مورد نياز، يكي از اصلي‌ترين اصول هر جراحي در طب دوره اسلامي است. ابزارهاي تخصصي اين نوع جراحي شامل داغه، انواع قلاب‌ها، نيشترها، قيچي، ميل آزمايش و انبر است. نتيجه‌گيري: بخش عمده اصول و تكنيك‌هاي درماني در حوزه جراحي اورام، در متون شاخص طبي قرن 3 تا 6 هجري قمري ارائه شده است و از قرن هفتم تا قرن سيزدهم كه طب نوين وارد جهان اسلام شده، تقريباً بخش عمده منابع تكرار نظريات منابع پيشين بدون بررسي انتقادي و ارائه هر گونه نوآوري است و اساساً تلاشي نيز براي جلوبردن مرزهاي اين دانش انجام نشده است كه شاهد آن شرح خلاصه گونه آثار مرجعي همچون «قانون» ابن سيناست. شايد علت اصلي را بايد اولاً در ضعف همه‌جانبه تمدن اسلامي و متعاقبش، افول نظام آموزش طب متكي بر مشاهده تجربي دانست و از طرف ديگر كمبودهاي تكنولوژيكي و فني مانع رشد بعد ميكروسكوپيك اين دانش و به تبع آن ساخت ابزارهاي جديد و مناسب‌ترين شده است.

Background: Among the multiple branches of the medicine of Islamic era, surgical knowledge, has not been reviewed Accurate and comprehensive. The importance of this research is an effort to provide a clear picture of the most important achievements in the field of this science, in the Islamic period. For this purpose, It should be drawn and fixed the general framework of this knowledge from the beginning of writing the independent Books in medicine in Islamic era which was drawn from third century to the beginning of modern medicine, the twelfth century AD. So this framework, is studied independently in both permanent principles and techniques of surgeons. Methods: The method of research is qualitative with analysis the main text of surgery in the Islamic period. Accordingly, the works of this period, It was checked the reliable and available references, such as Al-Hawi fi Tibb-Razi, qanon Ibn Sina, AL-TASRIF Zahravi to less famous books, such as Fosul Qadiri. At the same time, In terms of time as well, the starting point OF study was a book of Ferdus alhikmeh and end point of study, book was khazaen al-moluk. Then these datas have been analyzed the views of the people in the field of surgery of tumor. Eventually has been tried with Inductive method to be determined the principles and proven techniques in this field. Results: The findings show that there has been some accepted and proven principles and techniques at this juncture from the east to the west in the Muslim world. The first principle, have been diagnosis Proper place of tumor, according to the location and content. Other principle has been determine the exact location of Surgery, precaution, stop the bleeding and suturing techniques tumor was the other principle of surgery. Surgical techniques of tumor include three general methods which have been split and cut. Techniques of Split include vertical slot (top-down), width gap, gap without lifting, Split with cauterize technique, Crescent and cross technique. Cutting also had been by removing the skin and techniques of cut off tonsils and tumor from throat. Also in some limited cases, for the treatment cauterize is used. One of the main principles of a surgeon in Islamic period has been specialized knowledge with a variety of necessary surgical tools. Specialized tools in this type of surgery include: Cicatrix; hook types; scalpel; Scissors; exam bars and Pliers. Conclusion: Much of the principles and techniques of surgery of tumor, provided in the medical reference from third to six century AH an‎d from the seventh to the thirteenth century enter the modern medicine to the world of Islam. Almost all the major sources, are repeated comments from earlier source, without critical review and provide any innovation and basically there has not been attempt to push the boundaries of knowledge. So it has been written a Brief descriptions of reference works such as the qanon Ibn Sina. Perhaps the main factor is the overall weakness of Islamic civilization and the subsequent, decline of the educational system of medicine is based on empirical observation, on the other hand, Lack of technology and prevented Microscopic growth this knowledge and build new tools.