معماري اسلامي از منظر آراء فارابي با تأكيد بر احصاء العلوم

يكي از مهم‌ترين منابع دريافت مباني نظري معماري اسلامي گذشتۀ ايران، متوني است كه در آن دوران فرهنگي تصنيف شده است؛ زيرا بخش بزرگي از جنبه‌هاي فرهنگي، آموزش‌هاي علمي و عملي، نظام فكري و اعتقادي جوامع، در آثار نوشتاري ايشان به ظهور مي‌رسد. هرچند در ميراث مكتوبات ما، كتابي مستقل با موضوع مباني نظري و آموزش معماري تا پيش از دورۀ معاصر تدوين نشده است، در ميان متون كهن، مكتوباتي وجود دارد كه از طريق آن‌ها مي‌توان اطلاعات بنيادي در رابطه با معماري و انديشه‌هاي پشتيبان آن استخراج كرد. در اين مقاله، برخي از ويژگي‌ها و مباني نظري معماري در جهان اسلام، در دوران گذشته، بر مبناي متون كهن به‌جامانده از ابونصر فارابي، با تأكيد بر كتاب احصاء العلوم به‌عنوان منبع دست اول و يكي از كتب علمي و بنيادي فرهنگ اسلامي، مورد بازخواني قرار گرفته است؛ زيرا اين‌گونه متون كمتر در معرض توجه پژوهشگران معماري بوده است و چنين رويكردي مي‌تواند شناخت ما را نسبت به معماري گذشتۀ اسلامي ايران، روشن‌تر و عميق‌تر نمايد. يافته‌ها نشان مي‌دهد برخلاف آنچه غالباً تصور مي‌شود، نظام سنتي معماري اسلامي صرفاً شامل حوزۀ عمليات اجرايي معماري نبوده و آموزه‌هاي علمي و معرفتي چون هندسه و اخلاق، بخش عمده‌اي از پشتوانۀ آموخته‌هاي معماران را تشكيل مي‌داده‌اند. در اين مقاله نيز برخي از ويژگي‌هاي بنيادي تفكر معماري در قرون اوليۀ جهان اسلام، بر مبناي تأليفات فارابي و با تأكيد بر كتاب احصاء العلوم او، به روش استنادي و استنباطي مورد بررسي قرار گرفته است و نتايج اين پژوهش نشان مي‌دهد موضوعاتي نظير قانون‌مندي، منطق، رياضيات، هندسه و از همه مهم‌تر، رعايت مسائل اخلاقيات و مدني در صناعات مسلمانان از جمله در معماري و شهرسازي ايشان بسيار تأثير‌گذار بوده است و كمال انساني (حيات جاويدان) به‌عنوان هدف غايي، در تمام صناعات جامعۀ مسلمانان مورد تأكيد فارابي قرار دارد.