مطالعۀ توسعۀ شهري اصفهان از دورۀ شاه‌عباس يكم تا دورۀ شاه‌عباس دوم با تأكيد بر نقش زاينده‌رود

اصفهان اگرچه از پيش از دورۀ صفوي شهري واجد اهميت بود، بخش بزرگي از اعتبار خود را مديون برگزيده شدن به‌عنوان پايتخت در اين دوره است. اين اتفاق به دلايل عمدتاً امنيتي در سال يازدهم حكومت شاه‌عباس يكم (حك 996ـ1038ق) رخ داد و به ‌دنبال آن تغييراتي در جهت عمران و بهسازي شهري در اصفهان صورت گرفت. نتيجۀ مداخله‌هاي شهري دورۀ شاه‌عباس يكم، توسعۀ شهري اصفهان به‌سمت جنوب بود كه با محوريت خيابان چهارباغ از زاينده‌رود عبور مي‌كرد و تا نزديكي كوه صفه تداوم مي‌يافت. بيشترين مطالعات انجام‌شده در خصوص توسعۀ اصفهان به ساخت‌وسازهاي دورۀ شاه‌عباس يكم اختصاص دارد كه تشكيل‌دهندۀ بخش‌هاي مهمي از تصوير اصفهان صفوي است. اين در صورتي است كه به نظر مي‌رسد اصفهان صفوي توسعه‌اي يكباره نداشته و در دوره‌هاي پس از شاه‌عباس يكم نيز، هم در بخش دولتخانه و هم در حاشيۀ زاينده‌رود، تغييرات و افزوده‌هايي به بخش‌هاي سلطنتي رخ داده است. هدف اين مقاله، بررسي سير توسعۀ دولتخانه اصفهان پس از دورۀ شاه‌عباس يكم با تكيه بر نقش منظر زاينده‌رود در آن است. در اين مقاله تلاش شده است تا با نگاهي كيفي و به روش توصيفي‌تاريخي بر اساس وقايع تاريخي و اسناد موجود، به تغييرات شهري رخ‌داده در بازۀ زماني سال‌هاي 1006ق‌ـ پايتختي اصفهان در زمان شاه‌عباس يكم‌ـ تا 1077ق‌ـ پايان حكومت شاه‌عباس دوم‌ـ پرداخته شود. نتايج حاكي از آن است كه اگرچه از ابتداي پايتختي اصفهان طرح‌هايي براي توسعۀ شهري موجود بوده، اين طرح‌ها و برنامه‌ها تا پايان حكومت شاه‌عباس يكم، به توسعۀ طولي شهر عمدتاً به‌سوي جنوب منتج شده است. در دوره‌هاي بعدي تا انتهاي حكومت شاه‌عباس دوم (حك 1052ـ1077ق)، حدود توسعۀ شهري اندكي تغيير كرد؛ به‌طوري كه حاشيۀ زاينده‌رود به مكاني براي استقرار دولتخانۀ نوظهور تبديل شد. اين در حالي است كه بخش عمدۀ توسعۀ عرضي اصفهان ماحصل افزوده‌هاي صفوي به‌دليل حضور زاينده‌رود و علاقۀ شاه‌عباس دوم به برگزاري جشن‌هايي در حاشيۀ آن بوده است.