جايگاه لطايف چهارگانه در كسب معرفت از ديدگاه عين‌القضات همداني

بخش مهمي از انديشه‌هاي عين القضات همداني - عارف بزرگ سده ششم هجري - به بحث معرفت اختصاص دارد؛ و مقاله‌‌ حاضر سعي دارد به‌روش توصيفي تحليل محتوايي، به نقش لطايف چهارگانه از لطايف سبعه، مطرح در سلوك عرفاني در معرفت‌بخشي از منظر عين القضات بپردازد و مباني معرفتي او را از طريق منابع و ابزار شناخت تحليل و بررسي كند؛ زيرا عين‌القضات به سه لطيفه نفس، دل و روح، عقل را هم مي‌افزايد ولي آن را به كسب علوم نظري محدود مي‌كند؛ و معتقد است دل به‌واسطه ذوق يا چشم بصيرت، نفس به‌واسطه شناخت نفس پيامبر(ص) يا در مرتبه فنا، به‌طور بي‌واسطه از روح جان امكان كسب معرفت پيدا مي‌كنند، و همگي با مراتب مختلف يقين  ارتباط دارند. اما آنچه نقش عقل را در نگاه عين‌القضات بارز مي‌كند يكي منشأ جبروتي و نقش آن به عنوان پلي بين عين و ذهن به‌عنوان ابزار ترجمه معرفت، و ديگري به‌عنوان پيش نياز نخستين مرتبه معرفت است. به‌طور كلي او معرفت را علمي لدني و ذوقي دانسته است؛ ولي علم و معرفت را نه صرفاً دو مفهوم شناختي، بلكه دو عالم وجودي در نظر گرفته است، به همين علت در تقسيم بندي عين‌القضات علم تقليدي و برهاني، جزو مراتب معرفت محسوب نمي شود.