واكنش علما به سيطره حكومت پهلوي بر اوقاف (با تكيه بر اسناد)

The reaction of the clergy to Pahlavi's domination over the endowments (relying on documents)

پهلوي اول (حك. 1304ـ1320ش) به دنبال مدرن‌سازي تمام اركان و اجزاي جامعه بود. وقف يكي از اجزاي جامعه و مهم‌ترين منبع درآمد روحانيان به شمار مي‌آمد. رضاخان با انجام اقداماتي همچون تغيير توليت اوقاف، تغيير در روش‌هاي اداره، نظارت، بهره‌برداري و در مواردي، تصرف عين موقوفات، در پي تسلط بر اوقاف بود. با روي‌كارآمدن پهلوي دوم (حك. 1320ـ1357ش)، سيطره بر اوقاف در سطحي كلان‌ و با شتاب بيشتري پي‌گرفته شد. به اين ترتيب حكومت پهلوي به تضعيف مالي روحانيان پرداخت و در مقابل روحانيان نيز به مقاومت‌هاي سياسي، فرهنگي و اجتماعي در برابر حكومت پهلوي روي آوردند. سوال اصلي پژوهش اين است كه سيطره حكومت پهلوي بر اوقاف چه تأثيري در روابط علما با حكومت داشته است؟ پژوهش حاضر با بهره‌گيري از روش تاريخي و به شيوه كتابخانه‌اي و اسنادي، بر آن است تا با بررسي متغير وابسته اوقاف، تصويري جامع از چالش‌هاي حكومت پهلوي با روحانيان، در عرصه اقتصاد و دگرگوني كاركردهاي وقف، ناشي از مدرن‌سازي به دست دهد. نتايج حاصل از اين پژوهش نشان مي‌دهد گسترش سيطره دولت بر اوقاف، كاهش درآمد سالانه حوزه‌هاي علميه و ازدست‌رفتن زمين‌هاي بعضي از علماي صاحب‌زمين در جريان اصلاحات ارضي، سبب محروميت نسبي اقتصادي و نارضايتي علما شد. اين سياست پهلوي و تنگناي اقتصادي روحانيان موجب موضع‌گيري آنها در مقابل حكومت پهلوي شد. در نهايت به‌نظر مي‌رسد اتحاد طيف‌هاي مختلف روحانيان با ديگر نيروهاي اجتماعي، موجب شكل‌گيري انقلاب اسلامي در ايران به رهبري امام خميني شد.

First Pahlavi period (1304-1320 SH) sought to modernize all pillars and components of the society. The endowment considered as one of the components of society and the most important sources of income for the clergy. Reza Khan tried to dominate the endowments by changing the mastery of endowments, changing the managing methods, supervision, exploitation and in some cases, seizing endowments. By the rise of the second Pahlavi period (1320-1357 SH), domination over the endowments pursued to a greater level and with more acceleration. Therefore, Pahlavi dynasty weakened the clergy financially, and in return, the clergy also resisted politically, culturally and socially against the Pahlavi dynasty. The main question of the study is what effect the Pahlavi dynasty domination over the endowments had on relationships of the clergy with the government? The present study by using historical method and library and documentary approach tries to show a comprehensive picture from the challenges between Pahlavi dynasty and the clergy in economy and transformation of endowment functions due to modernization by examining the dependent variable of endowments. The results of this study indicate that the increase of government domination over endowments, reduction of annual incomes of the seminaries and the loss of lands of some of the clergy during the land reform, caused relative economic deprivation and dissatisfaction of the clergy. This policy of Pahlavi and the economic bottleneck of the clergy made them take a stand against the Pahlavi dynasty. Eventually, it seems that the unio‎n of different groups of the clergy with other social forces has led to the formation of the Islamic revolution under the leadership of Imam Khomeini in Iran.