نقد نُه روايت از شورش‎هاي ايرانيان در زمان خلافت امام علي (ع) در حماسۀ ديني دليل‏ الجنان

منظومۀ دليل‏الجنان و ركن‏الايمان في وقايع الجمل و الصفين و النهروان سرودۀ عباس ناسخ ترك در سدۀ يازدهم هجري است. اين منظومه چنان كه از نامش پيداست دربارۀ امام علي (ع) و نبردهاي جمل و صفين و نهروان است. در ميان اين منظومه، نُه داستان درباره شورش‏هايي است كه در شهرها و يا مناطقي از ايران اتفاق افتاده است. اين مناطق عبارتند از: غور، مازندران، سيستان، قاين، مرو، فارس، اصفهان، آمل و اهواز. در منابع تاريخي نيز به برخي شورش‏هايي كه ايرانيان در دوران خلافت امام علي (ع) داشته‏اند، اشاراتي شده است كه مهم‏ترين اين موارد شورش نواحي اهواز، فارس، خراسان، ري، ديلم و سجستان است. در جستار حاضر با روش توصيفي ـ تحليلي اين روايات منظومۀ دليل‏الجنان تشريح شده و با روايات تاريخي تطبيق داده شده است و نتايج حاكي از آن است كه برخي از اين روايات مانند شورش خرّيت در اهواز و يا قيام مردم فارس تا حدودي با منابع تاريخي انطباق دارد، اما شورش‌هاي ديگر مانند شورش كاووس بن قباد در اصفهان و يا شورش فرامرز بن هوشنگ در مازندران در متون تاريخي نيامده است. گمان مي‏رود كه اين داستان‏ها يا از منابعي ذكر شده‏ است كه امروزه در دست رس نيست و يا اين كه داستان‏هايي است كه از دوره‏هاي تاريخي ديگر به اين بخش از تاريخ منتقل شده‌ است. حتا ممكن است روايات عاميانه و داستانيي باشند كه به اين منظومه وارد شده‏‎اند. به بيان ديگر اسطوره و داستان‏هاي عاميانه‌اي هستند كه به تاريخ تبديل شده‏اند.