نقد وبررسي روابط تاريخي فكري اِخوانُ الصَّفا و اِسماعيليه

هويت نويسندگان رسائل اخوان الصفا تاكنوندر پردۀ ابهام مانده و ميان محققان، بحث و گمان‌هايي در باب انتساب آنان به فرق و مذاهب، به ويژه اسماعيليه جريان داشته است. از ديرباز اسماعيليه بر اين باور بوده‌اند كه رسائل نوشتۀ يكي از پيشوايان اين گروه به نام احمد بن عبدالله بن محمد بن اسماعيل است. همچنين در دوران معاصر، برخي خاورشناسان و نيز محققان اسماعيلي مذهب، اخوان و رسائل را به اسماعيليه منسوب كرده‌اند. در اين مقاله، با شيوۀ توصيفي ـ تحليلي، ضمن معرفي اجمالي رسائل، نخست به دعوي اسماعيليه و آن دسته از خاورشناساني كه رسائل را به اسماعيليه نسبت داده‌اند اشاره مي‌كنيم؛ آنگاه به ديدگاه دسته‌اي ديگر ازخاورشناسان و پژوهشگران مي‌پردازيم كه اخوان الصفا را در شمار اسماعيليه نمي‌دانند. قراين درون متني رسائل واستناد به اشعار عربي و فارسي و مطالب ديگر، اين دعوي را كه رسائل نوشتۀ احمد بن عبدالله بن محمد بن اسماعيل است، با ترديد جدي مواجه مي‌كند. همچنين، آراء اخوان در تساهل و تسامح نسبت به اديان و مذاهب و مكاتب فكري، با شيوۀ فرقۀ اسماعيليه مغايرت داشت. افزون بر شواهد تاريخي مانند گزارش‌هاي ابوحيان توحيدي، سجستاني، ابن نديم، قفطي، اين نكته سخت قابل توجه است كه نويسندگان اسماعيلي مذهب به مدت دو قرن اخوان‌الصفا را ناديده گرفتند. ديگر ادله نيز حاكي است كه قول انتساب مؤلفان رسائل به اسماعيليه از قوت لازم وكافي برخوردار نيست.