بررسي مثل‌واره‌اي منتسب به سعدي و وصّاف

در برخي كتب نثر اواخر سدۀ هفتم و اوايل سدۀ هشتم و پس از آن، به كلام موزوني با كاركردي مثل‌گونه استشهاد شده كه شباهت زيادي به مصرعي از سروده‌هاي سعدي دارد؛ در حالي كه در تاريخ وصّاف، اين مصرع به مؤلف تاريخ، انتساب يافته است. در اين گفتار با نگاهي چندوجهي ابتدا ضبط تعدادي از دستنويس‌هاي كليات سعدي در موضع مربوط به مصرع مزبور بررسي خواهد شد، سپس فقره‌اي از تاريخ وصّاف كه اين مصرع را در خود جاي داده با مقايسۀ دستنويس‌هايي از آن به اتقان خواهد رسيد. فرض نهايي دربارۀ اين مصرع مثل‌گونه آن است كه سعدي و وصاف مثل مشهوري را دستآويز هنرنمايي خويش قرار داده و اوّلي با تغييري جزئي در ابتداي آن و دومي به شكل دست‌نخورده آن را تضمين و برداشت كرده‌اند. استفادۀ يكي از كتب نثر از اين مصرع (رسالۀ فريدون سپهسالار) كه همزمان با وصاف يا حتي پيش از او نگاشته شده، به نتيجه‌گيري اخير ياري مي‌رساند. ازاين‌رو نمي‌توان اين مصرع را متعلّق به وصاف دانست، بلكه حدس قريب‌به‌يقين آن است كه او نيز مثل مشهوري را كه پيش از او در افواه رواج داشته در كلام خويش تضمين كرده و آن را به نام خود زده است.