از تلاش براي ائتلاف تا تيرگي مناسبات؛ تحول روابط ايران و روسيه در سدۀ هفدهم

فرايند همسايگي ايران و روسيه در نيمۀ سدۀ شانزدهم آغاز و تا اواخر همان سده عملي شد. در اين فاصله دو طرف ديپلماسي را با پشتوانۀ دشمنان مشترك و انگيزه‌هاي تجاري به‌كار گرفتند. از دهه‌هاي نخست همسايگي نشانه‌هاي توسعه‌طلبي روس‌ها در زمين‌هاي قفقازي ايران آشكار شد. قلمروي كه در بخش عمدۀ دورۀ يادشده در اشغال عثماني بود. در نيمۀ اول سدۀ هفدهم با بازيابي حاكميت ايران بر قلمرو قفقازي‌اش و تداوم تكاپوهاي روسيه در رخنه به داغستان و گرجستان، ظرفيت‌هاي تنش آشكار شد. با اين‌ حال، توازن قواي دو طرف مانع بحراني‌شدن شرايط بود. اين ‌وضعيت تا قدرت‌گيري پتر در واپسين سال‌هاي سدۀ هفدهم ادامه داشت. در اين نوشتار كوشيديم كه تحول روابط ايران و روسيه از تلاش براي همكاري نظامي تا بروز درگيري‌هاي مستقيم و غيرمستقيم در سدۀ هفدهم را بررسي كنيم. روش نوشتار، توصيفي ـ تحليلي بر مبناي تحليل داده‌هاي استخراج‌شده از منابع دست‌اول و پژوهش‌هاي معتبر است. در اين نوشتار مي‌كوشيم به ‌اين پرسش پاسخ دهيم كه چرا در فرايند شكل‌گيري روابط ايران و روسيه با وجود پيشران‌هاي همكاري، ظرفيت‌هاي تنش به‌‌بروز درگيري‌هايي بين دو طرف منجر شد؟ نتيجۀ اين بررسي نشان مي‌دهد كه روسيه درسدۀ هفدهم قدرت رويارويي مستقيم با ايران را نداشت. در نتيجه، در حاشيۀ خزر از تحرك‌هاي آزاردهنده اتباع خويش به‌ويژه قزاق‌هاي دُن بهره مي‌برد و در موضوع‌هاي قفقازي نيز با برقراري ارتباط و جذب حاكمان محلي، به‌ويژه ناراضي‌ها از ايران و قلعه‌سازي در زمين‌هاي حائل بين قلمرو خويش و ايران مشغول پيشروي بود. هدف اصلي روسيه تسلط بر بخش راهبردي راهروي شمال ـ جنوب در دريا و خشكي بود.