بازخواني مسئله عباديت و مالكيت در وقف مبتني بر اصطلاح‌شناسي حديثي

مسئله عباديت وقف و نيز مالكيت آن در ميان فقيهان همواره محل گفتگو بوده است. در حالي كه عموم قدما، وقف را نيازمند قصد قربت دانسته‌اند، بسياري از متأخران، آن را توصلي شمار كرده‌اند؛ چنان كه در تعيين مالكِ عين موقوفه نيز آراء گوناگون و متضادي وجود دارد. از سوي ديگر، بسياري از فقيهان متأخر، وقف را «عقد» لازم برشمرده و حتي لزوم ناشي از عقد را دليلي بر عدم اشتراط قصد قربت در آن دانسته‌اند. اين در حالي است كه عموم فقيهان پيشين، اشاره‌اي به «عقد» بودن آن نكرده‌اند. اين نوشتار، كه به شيوه توصيفي تحليلي و روش كتابخانه‌اي سامان يافته، تلاش كرده است ضمن ارائه اختصارگونه نظرات و ادله، به تبيين و تحليل مستدل آن‌ها بپردازد. توجه به اين نكته كليدي كه وقف در عموم روايات، با واژه «صدقه» بيان مي‌شده است، به همراه شواهد و قرائني كه وقف را از ساير مصداق‌هاي صدقه متمايز مي‌سازد، منتج به اين مي‌شود كه از يك‌سو وقف، نوعي «ايقاع لازم» و نيازمند قصد قربت است و برگشت‌ناپذيري در آن نيز به همين سبب مي‌باشد و از سوي ديگر، عين موقوفه پس از وقف، به مالكيت اعتباري خداوند داخل مي‌شود. همچنين اين تحقيق نشان مي‌دهد كه چگونه وقف، از «صدقه مشروط به قصد قربت» نزد عموم قدما، به «عقد لازم غير مشروط به قصد قربت» نزد بسياري از متأخران تبديل شده است.