واكاوي تاريخي قالب‌شناسي ضمان در ادبيات فقه و حقوق شيعه

در ادبيات فقه شيعه، قالب‌شناسي اعمال فقهي حقوقي، يكي از قواعد عمومي معاملات است. گاه فقيهان شيعه دربارۀ قالب‌شناسي برخي از اعمال فقهي حقوقي، به اختلاف سخن مي‌گويند. ضمان در شمار اعمالي است كه قالب‌شناسي آن، محل اختلاف است؛ مشهور فقهاي شيعه، ضمان را عقد مي‌دانند، و در مقابل، فقيهاني ديگر آن را ايقاع مي‌شمارند. بررسي متون فقه شيعه نشان مي‌دهد كه پيروان هر يك از دو ديدگاه مذكور، بدون توجه به سير تاريخي ـ‌كه از امور مؤثر در شناخت اعتبارات عقلايي است‌ـ به تفسير قالب‌شناسي ضمان روي مي‌آورند. هدف جستار حاضر، واكاوي تاريخي قالب‌شناسي ضمان در گسترۀ ادبيات فقه شيعه است كه به روش توصيفي، به بررسي آثار مكتوب مكاتب و مدارس فقهي شيعه مي‌پردازد و امكان سخن را از ديدگاهي نو مي‌سنجد و به اين نتيجه دست مي‌يابد كه بر خلاف دو ديدگاه مذكور، ضمانْ توأمان داراي دو قالب عقد و ايقاع است و تعيين هر يك از اين دو قالب، به نحوۀ اراده و اقدام كساني وابسته است كه به انشاي ضمان مبادرت مي‌ورزند؛ آنان مي‌توانند حسب ارادۀ خويش، گاه ضمان را در قالب عقد و ديگرگاه در قالب ايقاع انشاء كنند.