تغيير مفهوم كاركردي حياط خانه در گذشته و حال، مورد مطالعاتي: قشر مذهبي در شهر قم

مفهوم فضاي باز در معماري مسكوني ايران در دهه‌هاي گذشته با تغييرات اساسي ايجاد شده توسط سيستم توده‌گذاري شهري و تعريف مفهوم جديدي به نام حياط نيمه‌خصوصي در واحدهاي آپارتماني دچار تغيير شده است. اين پژوهش با بررسي ادبيات موجود، تغيير در كاركردها و فعاليت‌هاي حياط را دسته‌بندي نموده است. سپس وضعيت مفاهيم گذشته در ذهن مردم معاصر (با تمركز بر كاركردهاي روزمره) به صورت ميداني تحليل شده است. پژوهش ادبيات موضوع به صورت تفسيري تاريخي و مردم‌نگاري به دو صورت كمي و كيفي صورت گرفته است. نخست به‌صورت كمي برآوردي از نگرش دسته منتخبي از قشر مذهبي شهر قم به‌دست آمد و سپس از مصاحبه باز براي پژوهش كيفي استفاده شد تا تفسير مردم‌نگارانه مطمئن‌تري، انجام شود. براي تحقيق كيفي شش خانوار به صورت طيف زماني و در دو الگوي حياط‌دار و آپارتماني از ميان قشر مذهبي و قشر متوسط ساكن قم انتخاب شده‌اند و اطلاعات مورد استفاده در اين مقاله از ميان مصاحبه‌هاي نيمه ساختاريافته طولاني استخراج شده است. براساس مرور ادبيات پژوهشي مربوط به حياط در دوره اسلامي ايران در مسكن واجد مفاهيم بنيادي محرميت، فضاي زنانه، تمركز فعاليت‌هاي خانگي و تقدس اين مكان از ديدگاه ديني و اجتماعي است؛ بررسي‌هاي موردي اين پژوهش نشان مي‌دهد كه به‌رغم حذف واقعيت مفهومي حياط از زندگي روزمره، همچنان تصوير ذهني از به عنوان حياط مركز فعاليت و حياط پيوسته با طبيعت و آسمان (به‌عنوان عنصر مقدس) در اذهان نسل‌هاي ميانسال وجود دارد و در مورد جوان‌ترها نيز وجود اين تصوير قابل ‌انكار نيست، اما مفاهيم مدرن سكونت و كم‌اهميت شدن كار خانگي، عدم تمايل نسل‌هاي متأخر مذهبي را به بخشي از كاركردهاي بنيادي حياط ايجاد مي‌كند.