معناشناسي اسما و صفات الهي در انديشه قاضي سعيد قمي و علامه طباطبايي

Semantics of the Divine Names and Attributes in the Thought of Qāḍī Saʿīd Qummī and Allameh Tabatabaei

علامه طباطبايي و قاضي سعيد قمي دو نماينده مهم الهيات اثباتي و سلبي هستند. قاضي سعيد با رويكرد سلبي، به عدم امكان شناخت صفات الهي روي آورده، اصل صفات و نيز صفات متصوَّر را از حق‌تعالي نفي مي‌كند. در مقابل، علامه با تأكيد بر شناختاري بودن زبان دين و وجود داشتن اصل صفات، رويكرد سلبي را رد مي‌كند و به الهيات اثباتي روي مي‌آورد. ليكن وي با اشاره به نقص ذاتي مفاهيم و نيز ناتواني ذهن انسان در تجريد نقايص از مفاهيم، توصيف ذات لايتناهي الهي را با اين مفاهيم متصوَّر و قابل‌درك داراي اشكال مي‌داند، هرچند به جهت مباني وجودشناختي خاص خويش، اصل صفات را به خداوند نسبت مي‌دهد. در اين پژوهش، با ارزيابي مقايسه‌اي دو ديدگاه مذكور به گونه تطبيقي و تحليلي، نحوه و ميزان موفقيت آن‌ها در برون‌رفت از لغزش‌گاه‌هاي تشبيه و تعطيل واكاوي شده و البته بر لزوم خروج كامل از دو حد «تشبيه» و «تعطيل» تأكيد شده است.

Allameh Tabatabaei and Qāḍī Saʿīd Qummī are two important representatives of apophatic and cataphatic theology. With a negative approach, Qāḍī Saʿīd turns to the impossibility of recognizing the Divine Attributes, denying the existence of any attributes as well as those conceivable by human for the Almighty. In contrast, Allameh rejects the negative approach and turns to apophatic theology by emphasizing the cognitive nature of the language of religion and the existence of attributes. However, referring to the inherent imperfection of concepts and the inability of the human mind to purify concepts from defects, he considers the description of the infinite nature of God with these conceivable and comprehensible concepts to be flawed, although he ascribes the root and principle of the attributes to God due to his specific ontological principles. In this paper, by comparatively evaluating the two perspectives in a comparative and analytical manner, we have analyzed the quality and extent of their success in escaping the problems of both tashbīh (assimilating) and taʿṭīl (divesting God of all attributes), and, of course, have emphasized the necessity of avoiding the two extremes.