علت حضور نيافتن جريان روشن‌فكري در نهضت تحريم تنباكو

نهضت تحريم تنباكو را مي‌توان اولين نهضت بيداري ايرانيان در تاريخ معاصر دانست. اين نهضت در عصري به وقوع پيوست كه ايران اسلامي به وسيلة استبداد و استعمار دچار ضعف و نابساماني شديدي شده بود. در اين نهضت، با اينكه اقشار و گروه‌هاي گوناگون اجتماعي شركت داشتند، جريان روشن‌فكري (گروه تحصيل‌كردة اروپايي) به‌رغم گفتمان اصلاحاتي كه هميشه مدعي آن بوده است، نقش ناچيزي ايفا كرد. در اين اثر، سعي شده است علل اين حضور نيافتن بررسي شود. به نظر مي‌رسد كج‌فهمي و تحليل نادرست اين جريان از واقعيت‌هاي جاري ايران در اين دوره عامل اصلي اين حضور كم‌رنگ بود. درك و موضع نادرست اين جريان در برابر سه طرف اصلي درگير در اين نهضت (يعني: مردم و فرهنگ سياسي آنها؛ استبداد و دستگاه سلطنت قاجاري؛ استعمار و ميزان نفوذ آن) موجب شد اين جريان نتواند در نهضتي كه به راستي آن را «مادر نهضت‌هاي معاصر ايران» مي‌توان دانست، نقش ايفا كند. آنها مي‌توانستند با تكيه بر بيداري مردم و استفاده از ظرفيت‌هاي فرهنگي ـ سياسي آنها، به جاي خرافي خواندن اعتقادات و تحقير فرهنگ سياسي ـ ديني مردم، و نيز با تكيه بر نگاه واقع‌بينانه نسبت به ماهيت استبدادي حكومت ايران و اصلاح‌گري واقعي به جاي داشتن يك نگاه ضداستبدادي متأثر از شرايط غرب و نيز با بي‌اعتمادي به استعمار و كشورهاي بيگانه، به جاي خوش‌بيني به خيرخواهي آنها و خوش‌حالي از حضور آنها در ايران در كنار ديگر اقشار مردم، نقش مهم و بسزايي در اين نهضت ايفا كنند.