تلفيق آينده‌نگري جمعيت در ارائه سامانه پشتيبان تصميم‌گيري مكان‌يابي دفن پسماند شهري (مطالعه موردي: استان قزوين)

پيشينه و هدف گسترش شهرنشيني با افزايش جمعيت توليد پسماندهاي جامد شهري را طي سال‌هاي اخير به‌طور قابل‌ ملاحظه‌اي سرعت بخشيده است. عليرغم اهميت دفن مواد زائد جامد به‌عنوان يكي از مهم‌ترين بخش‌هاي چرخه مديريت پسماند، در حال حاضر دفن اصولي در بسياري از مناطق ايران مورد غفلت قرارگرفته است. اخيراً سيستم اطلاعات جغرافيايي (GIS) به‌عنوان ابزاري مناسب براي استفاده در مطالعات انتخاب محل دفن پسماند شناخته‌شده است. علاوه بر اين، تصميم‌ گيري چند معياره روشي شناخته‌شده براي حل مشكلات پيچيده تصميم‌ گيري در انتخاب محل دفن پسماند است كه يكي از روش‌هاي شناخته ‌شده آن فرآيند تحليل سلسله مراتبي است. ازيك‌طرف انتخاب محل دفن پسماند مبتني بر GIS شامل مراحل اصلي غربالگري و حذف مناطق نامناسب و رتبه‌بندي مناطق باقيمانده است. از طرف ديگر برنامه ‌ريزي مكان‌يابي دفن پسماند درگرو داشتن اطلاعات كافي از ويژگي‌ هاي جمعيتي دارد و با توجه به روند افزايشي رشد جمعيت، لزوم توجه به پيش‌بيني جمعيت در تصميم‌ گيري‌ها دوچندان مي‌شود. استان قزوين در حوزه مركزي ايران در سال ۱۳۷۵ از استان تهران جدا شد. براساس سرشماري آبان 1395 جمعيت استان قزوين، 1273761 نفر بود كه در مقايسه با آبان 1390 متوسط رشد سالانه جمعيت آن معادل 1.17 درصد بوده است. با توجه به تازه تأسيس بودن استان قزوين و افزايش جمعيت آن طي دهه گذشته، ضرورت مكان‌يابي محل مناسب دفن پسماند با پيش‌بيني رشد جمعيت احساس مي‌شود. لذا پژوهش حاضر باهدف واردسازي كمترين آسيب به محيط‌زيست ﺑﺎ به‌كارگيري رويكرد يكپارچه فرآيند تحليل سلسله مراتبي سيستم اطلاعات جغرافيايي GISAHP در تلفيق با آينده‌ نگري جمعيت به مكان‌يابي دﻓﻦ پسماندﻫﺎي ﺷﻬﺮي در استان قزوين پرداخته است. مواد و روش ها پژوهش حاضر طي سه‌گام اصلي مكان‌يابي اوليه دفن پسماند با روش ارزيابي چند معياره MCE، تعيين مساحت موردنياز دفن پسماند براساس آينده ‌نگري جمعيت تا افق 1425 و درنهايت مكان‌يابي نهايي دفن پسماند شهري با مدل تصميم‌ گيري مكاني تخصيص تك هدفه زمين در نرم‌افزار ايدريسي  TerrSet انجام شد. در گام نخست، مكان‌يابي اوليه دفن پسماند براساس رويكرد يكپارچه GISAHP طي مراحل شناسايي و انتخاب معيارها، وزن‌دهي معيارها، استانداردسازي معيارها و درنهايت ادغام معيارها با روش WLC انجام شد. در گام دوم، مساحت موردنياز براي احداث مكان ‌دفن پسماند شهري، بر اساس پيش‌بيني رشد جمعيت، سرانه توليد زباله (كيلوگرم در روز) و متوسط عمق آب زيرزميني برآورد شد. به‌منظور محاسبه جمعيت استان قزوين تا سال 1425، نتايج گزارش‌هاي مركز پژوهش‌هاي توسعه و آينده‌نگري سازمان برنامه‌وبودجه استفاده شد كه در اين گزارش‌هاي پيش‌بيني جمعيت استان قزوين تا افق 1425 با توجه به عوامل مؤثر شامل نرخ باروري، مرگ‌ومير، مهاجرت و تركيب سني و جنسي جمعيت حاصل‌شده است. در گام سوم، مكان‌يابي نهايي دفن پسماند شهري با مدل تصميم‌گيري مكاني تخصيص يك هدفه زمين در نرم‌افزار ايدريسي  TerrSetانجام شد. نقشه توان‌سنجي اوليه حاصل از روش MCE به‌عنوان ورودي پايه وارد مدل شد. همچنين شرط مساحت موردنياز برآورد شده در گام دوم براساس آينده ‌نگري جمعيت اعمال شد. در اين پژوهش دو سناريو اجرا شد. در سناريوي اول در انتخاب مكان‌هاي نهايي دفن پسماند، شرط دارا بودن بيشترين ارزش نقشه‌اي اعمال شد و در سناريوي دوم علاوه بر شرط ذكرشده، لزوم وجود بافر 10 كيلومتري براي هر يك از گزينه‌هاي انتخابي لحاظ گرديد. نتايج و بحث در پژوهش حاضر تعداد 7 معيار اصلي اكولوژيك و انساني و 25 معيار فرعي جهت مكان‌ يابي دفن مواد زائد جامد شهري در استان قزوين انتخاب شد. با دخالت دادن نتايج پرسشنامه‌ هاي مقايسه زوجي، وزن نهايي هر معيار و زيرمعيار مشخص شد. پس از آماده سازي لايه هاي GIS و تشكيل پايگاه داده، هريك از لايه هاي فاكتور به تناسب توابع موجود در ابزار عضويت فازي استانداردسازي شده و با طيف هايي از اعداد بين صفر تا 255 كه بيانگر درجه عضويت در مجموعه فازي است، طبقه بندي شدند. اين تحقيق تكنيك AHP را در محيط GIS براي بررسي بهترين مكان‌هاي دفن زباله در مقياس استان قزوين اجرا نمود. سيستم اطلاعات جغرافياييGIS  ابزاري بسيار قدرتمند است كه مي‌تواند ارزيابي سريع از منطقه موردمطالعه براي تعيين محل مناسب دفن زباله ارائه دهد. همچنين تكنيكAHP  براي حل آن‌دسته از مشكلات پيچيده‌اي كه ممكن است ميان اهداف متعدد مسئله همبستگي وجود داشته باشد، مفيد است. انتخاب معيارها يكي از مهم‌ترين گام‌ها در اين تحقيق بود. در انتخاب سايت دفن پسماند بايد عوامل محيطي را در كنار عوامل اقتصادي در نظر گرفت. بنابراين، هشت معيار اصلي فاصله از جاده، ارتفاع، شيب، جهت فاصله از مناطق مسكوني، فاصله از آب‌هاي سطحي، فاصله از مناطق حفاظت‌شده، زمين‌شناسي، هيدرولوژي و كاربري اراضي را در پژوهش خود بكار گرفتند. در اين تحقيق نيز سعي شد در كنار معيارهاي يادشده، پارامترهاي مختلف طبيعي و انساني مانند فاصله از خطوط انتقال انرژي، فاصله از شهرك‌هاي صنعتي و راه‌آهن و غيره نيز بكار گرفته شود تا جامعيت تحقيق حاضر دوچندان گردد. نقشه توان‌سنجي اوليه كاربري دفن پسماند حاصل از روش MCE با توجه به نمودار فراواني ارزش‌هاي آن با روش شكست طبيعي (Natural Break) طبقه‌بندي شد. شهرستان‌هاي تاكستان، آبيك و بويين‌زهرا به ترتيب مساحت‌هاي 50.15 ، 14.55 و 54.48 كيلومترمربع از توان خوب جهت دفن پسماند در سطح استان قزوين برخوردار بودند. مناطق ﻳﺎدﺷﺪه ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﻓﺎﺻﻠﻪ از ﻣﺮاﻛﺰ ﺛﻘﻞ ﺟﻤﻌﻴﺘﻲ ﻧﻴﺰ در ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﺷﺮاﻳﻂ ﻗﺮار داشتند. مكان يابي نهايي در دو سناريو با مدل تصميم‌گيري مكاني SOLA اجرا شد. درنهايت سايت شماره يك از سناريو اول و دوم در شرق استان قزوين و در محدوده شهرستان بوئين‌زهرا و در نزديكي روستاي اله آباد و سايت شماره سه از سناريو دوم در فاصله 15 كيلومتري از مديريت دفن پسماند در مركز استان و سمت شرق روستاي زين آباد به‌عنوان اولويت معرفي شدند. نتيجه گيري لازم به ذكر است در كنار عدم تعيين محل مناسب براي دفع نهايي پسماندها در ساليان گذشته، تاكنون برنامه جامعي در زمينه كاهش توليد پسماند و اجراي طرح‌هاي تفكيك از مبدأ در هيچ ‌يك از شهرستان‌هاي موردمطالعه تهيه و اجرانشده است. شكل‌گيري بخش آينده ‌پژوهي در ساختار تشكيلاتي سيستم‌هاي مديريتي دفن پسماند نه تنها مي‌تواند منجربه كاهش خطرات محيط‌زيستي شود بلكه پايداري در منابع اقتصادي و اجتماعي را به‌همراه خواهد داشت.