واكاوي حكم تكليفى و پيامدِ وضعى «عُجب» در پرتو تحليلِ دلالي مستندات حديثي

استنباط حكمِ تكليفي صفت نكوهيده‌ي عُجب و واكاوي پيامدِ وضعي اين بيماري اخلاقي در اعمال عبادي، ديدگاه‌هاي مختلفي را در دانش فقه، پديدار ساخته است و در شمارِ مباحث چالش‌برانگيز در رابطه اخلاق و فقه قلمداد مي‌گردد. صفت ناشايستِ خودبيني، با جهل به مقام خداوند و نفوذ قدرت او در تمام شئون تحقّق مي‌يابد و با صورت بخشيدن به كمالي خيالي، باعث فراموشي انتسابِ نعمت، توفيق و منزلت به پروردگار مي‌شود. در اين جستار كه با روش تحليلي توصيفي به انجام رسيده است، ضمنِ مفهوم‌شناسي عجب، به تبيين چالش‌هاي موجود در نظريات فقهي درباره حكم عُجب، بر مبناي تحليلِ محتواي روايات پرداخته شده است. فقيهان در كشف حكم تكليفي عُجب در اعمال عبادي، دو ديدگاهِ حرمت و عدم حرمت را ارائه كرده‌اند. برخي از فُقها نيز عجب را از اوصاف نفساني غيرقابل تعلّق حكم تكليفي برشمرده‌اند. در ساحت حكم وضعي عُجب نيز نظرياتي همچون بطلان مطلق عبادات به دليل خدشه در نيتِ عبادت؛ بطلان، تنها در فرض تقارن با عبادت؛ و عدم بطلان حتي در صورت تقارن با عمل عبادي؛ مطرح شده است. اين نوشتار در فرايندِ قضاوت ميان ديدگاه‌هاي فقهي، مهم‌ترين احاديث را در اين زمينه مورد تبيين و ارزيابي دلالي قرار داده و نتايج ذيل را به دست آورده است: در مستندات حديثي، عباراتِ دالّ بر حرمت به حقايقي متفاوت از عجب تعلّق يافته است و بر حرمت تكليفي عجب دلالت نمي‌كنند. همچنين، مفاد احاديث بر معنايي اعمّ از صحّت و عدم صحّتِ وضعي دلالت دارند و تقليل و عدم ترتّب ثواب را نيز، با وجودِ صحّت عبادت، شامل مي‌شوند. از ديگر سو، تعلّقِ نهي به عنوان خارج از ماهيتِ عبادت، مانع از ظهور احاديث در اثر وضعي بطلان خواهد بود. بر اين اساس، مستندات روايى در فقه‌پژوهي عُجب، تنها بر كراهت اين صفت دلالت دارند و عُجب را باعث دورى معنوى از خداوند، عدم كمال عبادت و تقليل يا عدم ثواب معرّفي مي‌كنند.