همخواني محتواي كتيبه با محل قرارگيري آن در معماري اسلامي (مقايسۀ تطبيقي مدرسۀ خان، مساجد مشيرالملك و نصيرالملك شيراز)

Correspondence Between the Content of the Cornice with Its Placement in Islamic Architecture (Comparative Study of Khan School, and the Mosques of Moshir-ol-Molk and Nasir-ol-Molk of Shiraz)

در دوران اسلامي، آرايه‌هاي مبتني ‌بر كتيبه در سطوح معماري، فارغ از مسائل هنري و زيباشناختي، مملو از مفاهيم معنوي و عرفاني در قالب شعائرالله و ادعيۀ مذهبي هستند. هدف پژوهش حاضر، ‌شناخت ارتباط فضاي معماري و مفاهيم كتيبه‌ها به‌منظور يافتن دلايلي منطقي براي چرايي انتخاب و استفاده از آيات موجود در كتيبه‌ها نسبت به محل استفاده از آن‌ها است. «مدرسۀ خان» و مساجد «مشيرالملك» و «نصيرالملك» شيراز مربوط به دورۀ صفوي و قاجار، داراي تزئيناتِ معماري جالب‌توجه از منظر هنري و زيبايي‌شناسي هستند و هر سه بنا كاربري آموزشي-ديني دارند؛ از اين‌رو، به‌منظور تبيين ارتباط ميان مضامين كتيبه‌ها و شكل و فضاي معماري مورد بررسي قرار گرفته‌اند تا بر اين‌اساس بتوان ارتباط موجود ميان مضامين كتيبه‌ها با كالبد معماري بنا را مورد مطالعه قرار داد. مهم‌ترين پرسش‌هاي پژوهش عبارتنداز: 1. كتيبه‌‌هاي موجود در مدرسۀ ‌خان، مسجد مشيرالملك و نصيرالملك از لحاظ مفهومي و موضوعي چه مواردي را شامل مي‌‌شوند؟ 2. ارتباط ميان مضامين كتيبه‌هاي مدرسۀ ‌خان، مسجد نصيرالملك و مشيرالملك با فضاي معماري چيست؟ در فرآيند پژوهش، به‌منظور دستيابي به اهداف مورد نظر از بررسي‌هاي ميداني براي مستندسازي و خوانش متون و مضمون كتيبه‌هاي موجود در بناها و از روش توصيفي-تحليلي براي معرفي، دسته‌بندي و يافتن ارتباط‌هاي تطبيقي آن‌ها استفاده‌ شده است. نتايج حاصل از اين پژوهش نشان مي‌دهند كه چرخش كتيبه‌ها با توجه به مضامين مذهبي و معنوي، به‌صورتي است كه در بدنه‌هاي بنا آياتي در: مضامين، تسبيح و نيايش، صبح، خداوند، بهشت، انسان و قيامت، اسامي امامان، احاديث مرتبط با كاربري و فضاي نصب آن و كتيبه‌هاي خبري و ساخت بنا وجود دارد. از نكات قابل‌توجه نصب آيات سوره‌هاي با مضمون: صبح، نور و خورشيد در بدنه‌هاي شرقي و غربي است؛ بنابراين مي‌توان گفت ارتباط مفهومي بين مضمون كتيبه‌ در بخش‌هاي مختلف با كالبد در بناهاي مورد مطالعه وجود دارد و هنرمند با آگاهي دست به انتخاب و نصب آن زده است.

In Islamic period, cornice-based arrays of architecture, irrespective of the artistic and aesthetic aspects, have been full of spiritual and mystical concepts in the form of religious rituals and prayers of Allah. The purpose of present study is recognizing the relationship between architectural atmosphere and the concepts of cornices. This is done so to identify the reasons of selecting and using signs that can be found on cornices and the place of use. Khan school and the mosques of Moshir-ol-Molk and Nasir-ol-molk of Shiraz dated back to Safavi and Qajar period, have interesting designs from the artistic and aesthetic point of view and all these three structures have had educational-religious application. Therefore, in order to build a relationship between themes of cornices, their shapes and architectural atmosphere were investigated, and the relationship between the patterns themes of cornices and the architecture of the structures were studied. In the process of this study, field survey was used to achieve desired goals of investigating and reading the texts and themes of the cornices of constructions. Moreover, analytical-descriptive method was used to introduce, categorize and recognize their integrated relationship. The results of this study indicate that the orientation of the cornices are in the way that they show the presence of some verses with the themes of hymns and prayers, morning, God, paradise, human and pandemonium, name of the Imams, traditions about their application and their installation atmosphere and predicative cornices and construction date of these buildings. The eye catching points of the signs installation were the Koranic verse with the themes of morning, light and sun in the Eastern and Western sides changed in the times of sunrise and sunset. So we can say there is a conceptual relationship between the themes of the cornices in different parts of the building and their creator had been aware of its selection and installation.